Magazyny kawernowe

Zapasy obowiązkowe przetrzymywane są w danym magazynie latami, natomiast zapasy operacyjne mają czas składowania od kilku dni do kilku miesięcy. Wielkość zapasów obowiązkowych, ich sposób przechowywania, sposób finansowania czy sposób wprowadzania na rynek w razie kryzysu regulują szczegółowo przepisy prawne.

W skrócie historię aktów prawnych regulujących te kwestie można rozpocząć od Ustawy z dnia 7 marca 1950 r. o Urzędzie Rezerw Państwowych, następnie była uchwała nr 168 Rady Ministrów z dnia 11 grudnia 1989 r. w sprawie zasad tworzenia rezerw państwowych i gospodarowania tymi rezerwami. W III RP kwestie zapasów były i są regulowane przez Ustawę z dnia 30 maja 1996 r. o rezerwach państwowych oraz zapasach obowiązkowych paliw, a następnie Ustawę z dnia 16 lutego 2007 r. o zapasach ropy naftowej, produktów naftowych i gazu ziemnego oraz zasadach postępowania w sytuacjach zagrożenia bezpieczeństwa paliwowego państwa i zakłóceń na rynku naftowym.

Sposoby magazynowania

Wybór sposobu magazynowania zależny jest od szeregu czynników i odpowiedzi na wiele pytań, w tym: czy inwestor ma lub może mieć dostęp do długoterminowego finansowania, dłuższego niż 10 lat, jak długo inwestor jest w stanie czekać na pierwsze przepływy pieniężne, jakie przyniesie mu rozważana inwestycja, jak wygląda nadzór korporacyjny w spółce rozważającej inwestycje w podziemne magazyny, czy inwestor posiada już pojemności magazynowe na paliwa oraz jak szybko inwestor może uzyskać pierwsze pojemności magazynowe.

Do końca 2015 r. powinno powstać ponad 1300 tys. m3 nowych pojemności magazynowych, w tym 800 tys. m3 w kawernach

Należy podkreślić, że pojemności naziemne mogą być wykorzystywane nie tylko do długookresowego magazynowania ropy naftowej czy paliw ciekłych, ale także mogą być wykorzystywane pod tak zwany obrót, czyli usługę polegającą na przyjęciu towaru na magazyn i wydaniu go w określonym, stosunkowo krótkim czasie z tego magazynu. Usługa obrotu jest pod względem osiąganych na niej marż 3–5-krotnie bardziej opłacalna niż usługa magazynowania. Najlepszym przykładem z polskiego rynku paliwowego potwierdzającym tę zależność było powstanie w Radzionkowie na Górnym Śląsku w 2001 r. bazy paliw, w której inwestorem był niemiecki IVG. Baza początkowo miała 42 tys. m3 pojemności magazynowych, obecnie posiada 136 tys. m3 pojemności magazynowych, z czego obrót odbywa się tylko na około 30 tys. m3, a baza przeładowuje rocznie ponad 1,5 mln m3 paliw.

Zapasy gazu

Państwa należące do Międzynarodowej Agencji Energii i Unii Europejskiej zobowiązane są m.in. do posiadania rezerwy interwencyjnej ropy naftowej i produktów naftowych, w wysokości odpowiadającej 90-dniowemu importowi netto (w przypadku MAE) lub 90-dniowemu zapasowi swojej konsumpcji ropy naftowej i produktów naftowych. System zapasów interwencyjnych ropy naftowej i produktów naftowych jest w Polsce tworzony w wielkości odpowiadającej 90-dniowemu zużyciu wewnętrznemu ropy naftowej i produktów naftowych w roku poprzednim. Osobno dla gazu płynnego (LPG) tworzy się zapasy 30-dniowe. Struktura systemu zapasów interwencyjnych oparta jest na dwóch równoległych podsystemach: zapasach obowiązkowych, tworzonych przez producentów i przedsiębiorców zajmujących się sprowadzaniem na terytorium Polski ropy naftowej i produktów naftowych pokrywających 76-dniowe zużycie wewnętrzne ropy naftowej i paliw oraz zapasach państwowych ropy naftowej i produktów naftowych utrzymywanych przez państwową Agencję Rezerw Materiałowych pokrywających min. 14-dniowe zużycie wewnętrzne ropy naftowej i paliw.

W chwili obecnej producenci i handlowcy osiągnęli wymagany nominalny poziom zapasów obowiązkowych, jednakże każdego roku następuje jego faktyczne powiększenie na skutek corocznego zwiększenia podstawy wyliczenia obowiązkowej wielkości zapasów, opartej na zużyciu wewnętrznym ropy naftowej i produktów naftowych w roku poprzednim. W odniesieniu do zapasów gazu LPG przewidywany przez ustawę poziom zapasów – 30 dni zużycia – nie został jeszcze osiągnięty (będzie osiągnięty z dniem 31.12.2011 r.).

Podaż i popyt na rynku pojemności magazynowych

Na koniec 2009 r. zapasy interwencyjne w ropie naftowej wynosiły około 5000 tys. m3, natomiast zapasy w paliwach gotowych 3500 tys. m3, co oznacza, że zapasy interwencyjne w ropie naftowej wynosiły 58%, a w paliwach gotowych 32%. Sytuacja ta wynika z faktu mniej kosztochłonnego tworzenia zapasów interwencyjnych w ropie naftowej niż w paliwach. Jest to szczególnie widoczne w przypadku zapasów państwowych utworzonych przez ARM, która większość z posiadanych przez siebie zapasów paliw przechowuje w ropie naftowej (na ARM ciąży ustawowy obowiązek przetrzymywania co najmniej 14-dniowych zapasów państwowych, ale ustawa ani żadne inne przepisy nie precyzują, czy zapasy te powinny być przetrzymywane w surowcu czy produkcie gotowym i w jakich ewentualnie proporcjach jednego do drugiego). Zaznaczyć warto, że na koniec 2009 r. Polska posiadała zapasy ropy naftowej i paliw na 100 do 130 dni (w zależności od metodologii liczenia – UE czy MAE) średniorocznej konsumpcji, przy wymaganych stosownymi przepisami 90-dniowych zapasach.

Analizując dane i zestawienia dotyczące pojemności posiadanych przez różne podmioty należy wyraźnie rozróżnić pojemności ogółem posiadane przez dany podmiot od pojemności przeznaczonych na gromadzenie zapasów interwencyjnych tworzonych na podstawie ustawy o zapasach. Jest to bardzo ważne rozróżnienie – brak dokładnej wiedzy o strukturze pojemności magazynowych jest źródłem szeregu nieporozumień zarówno na poziomie mikro, jak i makro. Można tu przytoczyć dwa przykłady, pierwszy to Grupa Kapitałowa PKN Orlen, która na terenie Polski posiada około 6400 tys. m3 pojemności magazynowych, ale pojemności magazynowe przeznaczone na przetrzymywanie zapasów interwencyjnych ropy naftowej i paliw to około 5800 tys. m3. Drugim przykładem jest PERN „Przyjaźń” posiadający ogółem 2800 tys. m3 pojemności, ale na zapasy interwencyjne tylko 1400 tys. m3 (inne to pojemności operacyjne, buforowe). Można oszacować, że na koniec 2011 r. wolne pojemności magazynowe przeznaczone na gromadzenie zapasów interwencyjnych na ropę naftową, jakie były do dyspozycji Grupy Lotos, Polskiego Koncernu Naftowego Orlen, Inowrocławskich Kopalni Soli Solino (Grupa Kapitałowa PKN Orlen) i Przedsiębiorstwa Eksploatacji Rurociągów Naftowych „Przyjaźń” można oszacować na ca. 400 tys. m3. Natomiast na koniec 2011 r. wolne pojemności magazynowe przeznaczone na gromadzenie zapasów interwencyjnych na paliwa gotowe, jakie były do dyspozycji Grupy Lotos, Polskiego Koncernu Naftowego Orlen, Inowrocławskich Kopalni Soli Solino (Grupa Kapitałowa PKN Orlen) i Operatora Logistycznego Paliw Płynnych (Grupa Kapitałowa Przedsiębiorstwa Eksploatacji Rurociągów Naftowych „Przyjaźń”) można oszacować na poniżej 100 tys. m3. Wielkość posiadanych pojemności magazynowych przeznaczonych na gromadzenie zapasów interwencyjnych ropy naftowej powinna być wystarczająca do gromadzenia tychże zapasów w latach 2012–2013. W 2012 r. konieczne będzie wybudowanie lub rozpoczęcie budowy kolejnych pojemności magazynowych na paliwa płynne. Jeżeli zapowiadane przez zarządy spółek inwestycje zostaną zrealizowane, to do końca 2015 r. powinno powstać ponad 1300 tys. m3 nowych pojemności magazynowych, w tym 800 tys. m3 w kawernach IKS Solino, 300–400 tys. m3 chce wybudować PERN „Przyjaźń”, 100–150 tys. m3 do 2015 r. to nowe pojemności magazynowe OLPP. Dodatkowe źródło podaży pojemności magazynowych mogą stanowić pojemności magazynowe zlokalizowane w bazie surowcowej PERN „Przyjaźń” w Adamowie (800 tys. m3 pojemności). Ewentualna podaż dodatkowa będzie wynikała ze zmniejszonych tłoczeń rurociągiem Przyjaźń na skutek oddania do użytkowania rurociągu BTS-2, co zmniejszy zapotrzebowanie na pojemności operacyjne i w naturalny sposób spowoduje zagospodarowanie tych pojemności pod magazynowanie zapasów interwencyjnych. W zależności od rozpatrywanego scenariusza wydarzeń dotyczących ilości i kierunków dostaw ropy do Polski, wielkość pojemności magazynowych w bazie surowcowej w Adamowie przeznaczonych na utrzymywanie zapasów interwencyjnych będzie po uruchomieniu BTS-2 wynosiła od 300 tys. m3 do 800 tys. m3.

Prognoza konsumpcji paliw

W scenariuszu bazowym pomiędzy rokiem 2011 a 2020 wzrasta popyt na pojemności magazynowe przeznaczone pod magazynowanie zapasów interwencyjnych pomiędzy 900–1100 tys. m3, w scenariuszu pesymistycznym wzrost następuje tylko o 350–450 tys. m3, w zakładanym scenariuszu optymistycznym byłoby to 2000–2700 tys. m3 pojemności na ropę naftową i paliwa płynne.

Prognozy przewidują dalszy spadek konsumpcji lekkiego oleju opałowego, czego przyczyną są: konwersja na inne nośniki energii (np. gaz ziemny czy pelety), charakteryzujące się niższymi kosztami i emisyjnością oraz dalsze zmniejszanie wykorzystywania (przede wszystkim przez rolników) lekkiego oleju opałowego do celów trakcyjnych. Jeżeli chodzi o prognozę dla rynku LPG, zakłada się lekki trend spadkowy, co spowodowane jest wypełnieniem niszy rynkowej dla instalacji LPG, niepewnością kształtowania się stawek akcyzy (nie skłania to użytkowników samochodów do podejmowania decyzji o montażu instalacji LPG), generalnie wzrastającą w porównaniu z benzyną ceną LPG w długim okresie czasu (jest to związane m.in. z kosztami tworzenia zapasów obowiązkowych czy przestrzeganiem norm jakościowych).

W konsumpcji benzyn przewidywany jest lekki trend spadkowy po kilku latach przechodzący we wzrostowy, co uzasadniane jest brakiem rozwoju rynku LPG stanowiącego substytut dla benzyn, wzrostem zamożności obywateli, a co za tym idzie, wzrostem ilości samochodów napędzanych silnikami benzynowymi, a także polityką podatkową UE, która już obecnie zapowiada zmiany w sposobie opodatkowania nośników energii.

Największy wzrost będzie dotyczył rynku oleju napędowego. Czynnikami wpływającymi na ten stan rzeczy będą: postępująca „dieselizacja” polskiej motoryzacji, wzrost zapotrzebowania na olej napędowy związane z budową infrastruktury (przede wszystkim) drogowej w Polsce, zastępowanie w celach trakcyjnych lekkiego oleju opałowego olejem napędowym, jednakże z czasem wraz ze zmianą stawek podatkowych, a tym samym zmianami w relacji cena benzyny – cena oleju napędowego, wzrost tego segmentu będzie coraz mniejszy. Ponadto należy zakładać wolniejsze tempo wzrostu PKB, niż jest zakładane w oficjalnych dokumentach rządowych dotyczących polityki energetycznej, co najmniej z dwóch powodów. Po pierwsze – jeszcze nigdy w minionych 20 latach rządowe prognozy długoterminowe nie pokryły się z rzeczywistością, zawsze były one przeszacowane „w górę”, po drugie – mając na względzie obecną i pogarszającą się konkurencyjność kosztową polskiej gospodarki, sytuację demograficzną, strukturę przychodów i wydatków sektora finansów publicznych, wielkość zadłużenia i rozwój międzynarodowej sytuacji gospodarczej, należy zakładać średnioroczne tempo wzrostu PKB na nie więcej niż 3,5% w ciągu następnych 10 lat (średnioroczne tempo wzrostu PKB w latach 1995– 010 wyniosło 4,3%).

Porównanie magazynowania tradycyjnego i kawernowego:

Naziemne zbiorniki stalowe

1. Koszt budowy 1 m3 pojemności geometrycznej waha się od 450 do 1000 zł, (w zależności od magazynowanego medium oraz budowanej pojemności zbiorników ).

2. Podatek od nieruchomości w wysokości 2% płacony jest od wartości nieruchomości (czyli 2% z 800 zł za każdy metr3 rocznie).

3. Cykl powstania magazynów od momentu podjęcia decyzji (przez odpowiednie organy korporacyjne) o ich budowie to 12–24 miesięcy.

4. Zbiorniki stalowe mogą być wykorzystywane do magazynowania długookresowego oraz operacyjnego (do obrotu i przeładunku) ropy naftowej i paliw. Jednakże stopę zwrotu z kapitału przekraczającą koszt kapitału notują tylko zbiorniki przeznaczone pod działalność operacyjną.

5. Zbiorniki stalowe rzadko przekraczają 100 tys. m3 pojemności, pojemności kawern w większości przypadków rozpoczynają się od 100 tys. m3.

W zbiornikach stalowych można magazynować benzyny, w kawernach benzyn właściwie nie przechowuje się. Kawerny służą do magazynowania LPG, ropy naftowej, oleju napędowego i lekkiego oleju opałowego (W RFN na 27 lokalizacji kawernowych benzyny przechowywane są tylko w dwóch miejscach – w Heide i Blexen).

Podziemne bezzbiornikowe struktury solne

1. Koszt budowy 1 m3 pojemności geometrycznej kształtuje się w przedziale 150–250 zł w zależności od warunków lokalnych danego złoża i przy założeniu realizacji budowy pojemności rzędu 5 mln m3 lub więcej. Dla pojemności rzędu 1,2 mln m3 koszt 1 m3 pojemności magazynowej wynosi około 600 zł, jednakże wraz z powstawaniem kolejnych kawern jednostkowe koszty maleją. Pod tym względem budowa kawern jest typowym projektem infrastrukturalnym z wysokimi kosztami inicjalnymi i stałymi oraz o wysokiej dźwigni operacyjnej.

2. Podatek od wartości nieruchomości nie istnieje, uiszcza się tylko opłatę geologiczną za eksploatację złoża wynoszącą 3,2 zł za każdą zatłoczoną do górotworu (kawerny) tonę ropy naftowej lub paliwa – ogólnie kawerny mają niższe koszty operacyjne w porównaniu ze zbiornikami naziemnymi.

3. Cykl powstawania magazynów w kawernach od momentu podjęcia decyzji (przez odpowiednie organy korporacyjne) o ich budowie wynosi nie mniej niż 60 miesięcy.

4. Kawerny wykorzystywane są do długookresowego magazynowania dużych ilości określonych węglowodorów, w takiej sytuacji osiągają najbardziej optymalny (najwyższy) poziom zwrotu z zaangażowanego kapitału. Wykorzystywanie kawern do działalności operacyjnej (krótkookresowe magazynowanie) powoduje skrócenie cyklu użytkowania (życia) kawerny, spadek przychodów jednostkowych na 1 m3 i wzrost kosztów spowodowany koniecznością budowy kolejnej kawerny w miejsce już wyeksploatowanej.

5. Na świecie za wyjątkiem kawern przeznaczonych na LPG właściwie nie wykorzystuje się kawern do działalności operacyjnej.

Kawerny cechuje większe bezpieczeństwo eksploatacji (ochrony środowiska, przeciwpożarowe) niż stalowe zbiorniki nadziemne.