Ekonomiczny korytarz Jedwabnego Szlaku

Azja Centralna to pustynno-stepowy pas pomiędzy Rosją z jednej strony oraz Chinami, Afganistanem i Iranem – z drugiej. Zajmuje obszar ponad 4 mln km2 (9% obszaru Azji), który zamieszkuje jedynie nieco ponad 65,3 mln ludzi, co stanowi zaledwie 1,5% mieszkańców Azji (średnio 33 osoby / km2). Do Azji Centralnej zalicza się przede wszystkim pięć byłych republik radzieckich, czyli: Kazachstan, Kirgistan, Tadżykistan, Turkmenistan i Uzbekistan. Są to państwa w większości muzułmańskie, które wyznaczają północne granice świata islamu.

Granice (współczesnych) państw tego regionu prawie w żadnym z nich nie pokrywają się z układem narodowościowym. W większości wytyczone zostały na początku lat 20-tych XX wieku, po włączeniu tych ziem do imperium sowieckiego. Następnie w latach 30-tych zostały zmieniane i w obecnym kształcie utrwalone po rozpadzie Związku Radzieckiego.

Kraje Azji Centralnej

Azja Centralna zajmuje obszar porównywalny pod względem wielkości z obszarem Unii Europejskiej (4,4 mln km2). Jednak w krajach UE mieszka 505,7 mln obywateli, co daje średnią gęstość zaludnienia na poziomie 115 osób/km2. Większość obszaru Azji Centralnej nie nadaje się pod uprawę ze względu na pustynie i niedobór wody. Problem wody jest jednym z trudniejszych, wręcz konfliktogennym zagadnieniem w regionie. Dotyczy on głównie rzek transgranicznych, zaopatrzenia ludności i gospodarki w wodę, wykorzystania potencjału wodno-energetycznego górskich rzek, okresowych powodzi itp.

Do połowy XIX wieku był to jeden z najbardziej zacofanych regionów świata – z panującym niewolnictwem, bez przemysłu, a jedynie z rzemiosłem, prymitywnym rolnictwem oraz praktycznie bez infrastruktury transportowej, jeśli pominąć drogi pamiętające czasy Wielkiego Jedwabnego Szlaku (najdłuższej i najstarszej drogi handlowej na świecie).

Azja Centralna ma wyjątkowo korzystne położenie z punktu widzenia handlu tranzytowego i wymiany gospodarczej

Obszar ten stanowi do dziś jeden z najmniej zbadanych i zarazem najbardziej zróżnicowanych regionów świata. Od wieków ścierały się tutaj wpływy wielu kultur, religii, rodziły i upadały cywilizacje. Jednak już w starożytności wiedziano, że Azja Centralna jest kluczem do całej Eurazji. Podbijając ten region, zdobywcy przejmowali kontrolę nad siecią Jedwabnych Szlaków stanowiących handlowe skrzyżowanie dróg między Europą, Bliskim i Środkowym Wschodem a Indiami i Chinami. Doskonale rozumieli to Anglicy i Rosjanie, którzy w XIX wieku prowadzili niewypowiedzianą wojnę, tzw. Wielką Grę (ros. Zawody Cieni) o panowanie nad tym regionem.

Kluczową przeszkodę w rozwiązywaniu podstawowych problemów tego regionu stanowi brak współpracy między krajami, co jest wynikiem przede wszystkim braku wzajemnego zaufania. Współcześnie państwa tego regionu łączy głównie wspólne położenie geograficzne i sąsiedztwo, nie zaś wspólne bezpieczeństwo czy rozwój społeczno-gospodarczy.

Kazachstan jest największym państwem omawianego regionu oraz jedynym posiadającym granicę z Rosją. Na jego terytorium znajdują się największe zasoby bogactw naturalnych. Kazachstan całkowicie popiera integrację w ramach WNP. Głównym powodem takiej polityki jest chęć wzmocnienia państwa na arenie międzynarodowej i ugruntowanie stabilności wewnętrznej. Duże znaczenie ma również stanowisko, że powiązania gospodarcze z czasów ZSRR nadal mają istotny wpływ na funkcjonowanie gospodarki. Wartość indeksu ECI – Economic Complexity Index (indeks złożoności gospodarczej odnoszący się do pomiarów całej gospodarki kraju) wynosi plus 0,0493922, co klasyfikuje ten kraj na 64. miejscu wśród wszystkich państw świata).

Kirgistan jest jednym z najmniejszych i najbiedniejszych państw regionu. Jest również państwem najbardziej zrusyfikowanym i zależnym militarnie od Rosji. Wartość ECI – minus 0,000918759 (66. miejsce).

Tadżykistan jest jednym z najbiedniejszych państw świata, którego głównym źródłem utrzymania (około połowy PKB) jest pomoc zagraniczna oraz dochody migrantów zarobkowych z Rosji (ok. 15% populacji pracuje za granicą). Wartość ECI – minus 0,906681 (117. miejsce).

Turkmenistan ma silną pozycję w regionie z racji posiadania dużych zasobów gazu ziemnego oraz jego eksportu do Chin. Gaz wydobywany jest własnymi siłami. Firmy i inwestorzy zagraniczni zostali zepchnięci do roli podwykonawców. Jest to również najdalej wysunięty na południe kraj byłego ZSRR. Przez wieki był krainą, przez którą przebiegał Jedwabny Szlak. Wartość ECI – minus 1,47727 (136. miejsce).

Uzbekistan jest państwem centralnie położonym w stosunku do innych państw znajdujących się w Azji Centralnej. Graniczy ze wszystkimi państwami tego regionu oraz ma największą liczbę ludności. Z tego też powodu posiada duże aspiracje do odgrywania roli regionalnego mocarstwa poprzez dystansowanie się od inicjatyw autorstwa Rosji. Kraj ten jest ponadto głównym dystrybutorem gazu w regionie. Z uwagi na ogromny potencjał wodny posiada duże możliwości w zakresie produkcji energii elektrycznej z odnawialnych źródeł. Na tym tle dochodzi do poważnych sporów z Tadżykistanem. Wartość ECI – minus 0,287564 (85. miejsce).

Wspólne wyzwania

Pomimo wspólnej historii, położenie, rozmiar terytorium oraz liczba populacji poziom rozwoju społecznego czy wola współpracy i integracji z resztą świata różni się znacznie w tych państwach. Azja Centralna to mozaika państw o sprzecznych dążeniach, istna beczka prochu, czyli jak twierdzi prof. Zbigniew Brzeziński – takie euroazjatyckie Bałkany. Jednakże przed regionem stoją wspólne wyzwania polityczne, gospodarcze, społeczne oraz środowiskowe, takie jak:

• handel oraz dostęp do światowych rynków – państwa te charakteryzują się mało skoordynowaną polityką handlową, brakiem przejrzystości, wysokimi kosztami transportu oraz tranzytu, a także opóźnieniami w zakresie importu i eksportu na granicach;
• transport, który wymaga stopniowej, ale zdecydowanej integracji międzynarodowej, poprawy bezpieczeństwa transportowanych ładunków, jak również praktycznego wdrożenia intermodalu;
• rozwój społeczny i ograniczanie ubóstwa region charakteryzuje się bowiem znacznymi nierównościami dochodów, wysokim bezrobociem, znacznymi migracjami zarobkowymi (około 1 mln osób), dużą skalą przestępczości zorganizowanej (handel narkotykami), niską średnią długością życia oraz występowaniem chorób zakaźnych

Współcześnie Azja Centralna nie straciła na znaczeniu, a wręcz przeciwnie, bo oprócz bawełnianych plantacji znajdują się tam ogromne zasoby tak bardzo pożądanych surowców energetycznych (ropa naftowa, gaz ziemny, węgiel i uran) oraz innych cennych surowców (np. złoto, miedź, wolfram, nikiel). Region ten to także geopolityczna zapora przed zalewem radykalnego islamu, którego źródłem pozostają Afganistan i Iran.

Chińska strefa wpływów

W regionie z roku na rok nasila się aktywna działalność ze strony Chin, Rosji, Stanów Zjednoczonych i UE. Przy tym interesy polityczne w sposób ograniczony łączą się z gospodarczymi. Usytuowanie krajów Azji Centralnej w pobliżu Rosji skłania zachodnich strategów do podejmowania kroków w celu przejęcia regionu pod swoją kontrolę wojskowo-polityczną. Chiny z kolei interesują się przede wszystkim perspektywą zagospodarowania użytecznych kopalin i budową dróg transportowych.

Spośród wielkich mocarstw ubiegających się o wpływy w Azji Centralnej Chiny są najcichszym, najbardziej metodycznym i najbardziej niebezpiecznym. Ciągle rozwijające się gospodarczo Chiny zużywają olbrzymie ilości surowców i systematycznie rośnie ich zapotrzebowanie na energię, a leżąca tuż obok Azja Centralna, z jej nie do końca jeszcze ocenionymi zasobami, jest dla tego wielkiego państwa istną krainą marzeń.

Azja Centralna dysponuje ogromnym potencjałem, aby stać się jednym z globalnych centrów energetycznych i transportowo-tranzytowych

W związku z tym Chiny rozbudowują swoje wpływy w tym regionie przy użyciu środków ekonomicznych. Jeżeli realizacja chińskich planów pójdzie pomyślnie w najbliższej perspektywie, państwa Azji Centralnej będą głównym źródłem ropy naftowej i gazu ziemnego dla Państwa Środka. Co w wymiarze energetycznym oznacza, że Chiny de facto przekształcają ten region we własne zaplecze energetyczne.

Najbardziej niepokojąca jest rosnąca liczebność chińskich społeczności w każdym z krajów Azji Centralnej (ogółem ponad 1 milion osób). Chiny znane są z tego, że sprowadzają swoich robotników do prowadzonych projektów.

Obok umów gospodarczych Chiny prezentują też nową strategię dla regionu określoną jako Ekonomiczny Korytarz Wielkiego Jedwabnego Szlaku. Jej głównym założeniem jest rozwój współpracy gospodarczej poprzez budowę infrastruktury transportowej, wzrost wymiany handlowej i likwidację barier w handlu, a także wzmocnienie roli walut narodowych (tenge, som, somonin, manat turkmeński oraz sum) we wzajemnych rozliczeniach.

Chiny zdecydowały się zaangażować w prowadzony pod patronatem ONZ projekt Kolei Transazjatyckiej (TAR) mającej połączyć Chiny z Europą. TAR ma mieć swój początek w Xinjiangu (chociaż niektóre doniesienia mówią nawet o Szanghaju). Zgodnie z założeniami pociągi będą mogły osiągać miejscami prędkość nawet 480 km/h.

Chiny sporo już zainwestowały w rurociągi prowadzące do Turkmenistanu przez Uzbekistan oraz z Kazachstanu do Xinjiangu. Według podpisanych już umów Turkmenistan będzie sprzedawał Chinom 60 mld m3 gazu rocznie (wcześniejsze umowy mówiły o 40 mld m3 gazu).

Z kolei większość chińskich inwestycji w Kazachstanie poza energetyką (eksploatacja pola naftowego Urichtau o zasobach 40 mld m3 gazu i 8 mln ton ropy naftowej oraz wydobycie 55 tys. ton uranu) i infrastrukturą transportową oraz infrastrukturą dla przemysłu chemicznego i usług telekomunikacyjnych dotyczy wydobycia surowców (głównie boksytów, tantalu, niobu w regionie Kuristik), żelazochromu oraz rud żelaza. W ramach tej polityki podpisano umowę na budowę hydroelektrowni w Zarafshan oraz elektrowni w Yawan, a także linii elektroenergetycznej prowadzącej z Lokator do Obi Mazar, jak również linii łączącej północ z południem kraju. W ciągu ostatniej dekady wzajemne obroty handlowe wzrosły aż 13-krotnie!

U progu XXI wieku należy stwierdzić, że Azja Centralna ma wyjątkowo korzystne położenie z punktu widzenia handlu tranzytowego i wymiany gospodarczej. Od wschodu ma sąsiada, który jest największym producentem na świecie, od zachodu i północy ogromne rynki, które się kiedyś ustabilizują i będą wchłaniać ogromne ilości towarów. Prognozy międzynarodowe przewidują, że przepływ towarów będzie się zwiększał w obu kierunkach, przy czym skorzystać może tylko region Azji Centralnej. Aby jednak zarobić na tranzycie, trzeba spełnić kilka warunków. Najważniejsze z nich to: zainwestować w rozwój nowoczesnej infrastruktury transportowej; rozwinąć usługi tranzytowe i obsługę ruchu tranzytowego; zbudować nowoczesne przejścia graniczne i usprawnić odprawy.

Azja Centralna dysponuje ogromnym potencjałem, aby stać się jednym z globalnych centrów energetycznych i transportowo-tranzytowych. Przyszłość regionu zawiera się w rozwoju sieci nafto- i gazociągów eksportujących węglowodory do Europy i Azji oraz w stworzeniu i rozwoju jednolitej – środkowoazjatyckiej – sieci połączeń drogowo-kolejowych.

Z racji swojego strategicznego położenia i cennych surowców Azja Środkowa coraz bardziej zyskuje na znaczeniu w oczach największych potęg gospodarczych. Jest ona obecnie terenem rywalizacji światowych potęg i regionalnych mocarstw – nowej „Wielkiej Gry” wzdłuż historycznie ukształtowanych szlaków handlowych – walki o wpływy polityczne, surowce naturalne, rynki zbytu i korytarze transportowe.