Generatory innowacji

Znacząca część inicjatyw klastrowych ma charakter oddolny i jest realizowana poza ramami polityki gospodarczej państwa. Część inicjatyw jest natomiast wynikiem realizacji strategii i programów szczebla regionalnego i krajowego. Klastry powstają właściwie we wszystkich sektorach gospodarki. Występują zarówno w przemyśle, w usługach, w sektorach wysokich technologii, jak i w sektorach tradycyjnych.

Praktyka rozwiniętych krajów i regionów wskazuje na przewagę tych grup producentów, którzy konkurując ze sobą, potrafią jednocześnie współpracować w wybranych dziedzinach np. marketingu, czy działalności badawczo-rozwojowej. Coraz częściej inicjatywy klastrowe powstają także w tradycyjnych sektorach niskiej techniki.

Zmiany zachodzące we współczesnej gospodarce sprawiają, iż aby konkurować na rynku globalnym, trzeba uzyskać przewagę konkurencyjną, której źródłem są specyficzne czynniki regionalne. Zatem klaster jako skupisko przestrzenne i zarazem forma organizacji sieciowej może stanowić zalążek współpracy służącej uzyskaniu przewagi konkurencyjnej o charakterze globalnym.

Specyfika i korzyści klastra

Dla klastrów kluczowe znaczenie ma innowacyjność, która odróżnia klastry od tradycyjnych lokalnych systemów produkcyjnych. To, co różni klastry od poprzednich systemów produkcyjnych, to wspólnie zdobywana wiedza, umiejętność współpracy, zaufanie między współpracującymi podmiotami oraz wysokie zaufanie społeczne.

W klastrach innowacyjnych występuje współpraca i partnerstwo między przedsiębiorstwami

W klastrach innowacyjnych występuje współpraca i partnerstwo między przedsiębiorstwami, ale ponadto między firmami a sferą naukowo-badawczą. Ośrodki badawcze stanowią istotny element takiego klastra i generują nowe technologie, które następnie są przekazywane do współpracujących przedsiębiorstw. Takie ścisłe powiązanie nauki i produkcji pobudza wzrost innowacji i podnosi konkurencyjność danego regionu.

Przeprowadzone przez M.E. Portera badania w USA potwierdzają, że wyniki gospodarcze regionu zależą od siły zlokalizowanych w nich klastrów i ich zdolności do innowacji. Wykazuje on w ten sposób znaczenie poszczególnych lokalizacji przedsiębiorstwa dla funkcjonowania i rozwoju gospodarki. Większość klastrów zrzesza firmy produkujące wyroby finalne lub przedsiębiorstwa usługowe, instytucje finansowe i firmy w pokrewnych sektorach. Często klaster obejmuje swoim zasięgiem również dalszą cześć łańcucha wartości, tzn. kanały dystrybucji oraz dostawców surowców. Cechą charakterystyczną jest występowanie wyspecjalizowanych instytucji rządowych i pozarządowych, zapewniających specjalistyczne szkolenia, informację i pomoc techniczną (uniwersytety, ośrodki naukowe), które wspomagają przedsiębiorstwa znajdujące się w gronie.

Charakterystyczną cechą klastrów jest to, że przedsiębiorstwa w nich skupione konkurują ze sobą, ale jednocześnie współpracują ze sobą w tych obszarach, gdzie możliwe jest wyzwolenie efektów synergicznych wspólnych działań (np. wspólne prace badawczo-rozwojowe). Konkurencja nie wyklucza wzajemnych korzystnych interakcji z innymi firmami, a może stać się motorem ich rozwoju.

Klastry różnią się wielkością, zakresem i stopniem rozwoju. W niektórych skupione są przede wszystkim małe i średnie przedsiębiorstwa, w innych zaś znajdują się firmy duże i małe. Pewne klastry skupiają się wokół uczelni prowadzących badania, a inne nie mają tak istotnych związków z instytucjami naukowymi. Fakt, że w sieć powiązań klastra poza przedsiębiorstwami włączone są również inne instytucje i organizacje, takie jak ośrodki naukowe, jednostki badawczo-rozwojowe czy organizacje prywatne, wyzwala znaczny potencjał inwestycyjny takiej formy organizacyjno-przestrzennej. Wzajemne powiązania poszczególnych podmiotów przyjmują często charakter nieformalny i w części bazują na dużej rotacji kadr wewnątrz klastra.

Klaster obejmuje swoim zasięgiem również dalszą cześć łańcucha wartości, tzn. kanały dystrybucji oraz dostawców surowców

Efekty synergiczne związane są także ściśle z zaufaniem społecznym lub wręcz kapitałem społecznym. Rozwinięte otoczenie społeczne sprzyja atmosferze zaufania w kontaktach międzyludzkich, w tym szczególnie gospodarczych. Ogranicza to w znaczny sposób ryzyko, co jest istotne zwłaszcza dla niewielkich firm o małych zasobach kapitałowych oraz słabej sile nacisku na partnerów. Redukcja ryzyka pozwala ograniczyć koszty zarządzania nim.

Razem łatwiej

Przedsiębiorstwa skupione w klastrze odnoszą korzyści wynikające z faktu, iż lepiej jest dla nich działać razem niż osobno. Wspólne działanie pozwala im osiągnąć wyższą konkurencyjność niż izolacja i działanie w pojedynkę. Przedsiębiorstwa mogą współdziałać tylko w pewnych obszarach działalności. Jak wykazują wyniki badań, współpraca dotyczy najczęściej badań marketingowych, promocji na rynkach zagranicznych, szkoleń, koordynacji inwestycji publiczno-prywatnych czy lobbingu na poziomie władz krajowych.

Efekty synergiczne przyczyniają się niewątpliwie do szybszego rozwoju firm, a co za tym idzie, także gospodarki regionalnej. Na teren klastra z czasem zaczynają przenosić się przedsiębiorstwa działające w branżach pokrewnych, a także firmy świadczące usługi dla firm wchodzących w skład klastra. Poszerza to ofertę handlową całego systemu, obniża koszty i zwiększa konkurencję. Gdy na danym obszarze wśród pokrewnych podmiotów wzrasta konkurencja, wzrasta także prawdopodobieństwo zacieśnienia więzi między tymi podmiotami.

Wymienione wyżej determinanty prowadzą do rozwoju całej struktury i wskazują na niewątpliwe korzyści płynące z jej funkcjonowania. Reasumując, za najważniejsze z nich uznać można przepływ wiedzy i informacji, obniżkę kosztów związanych z działalnością, utrzymaniem i inwestowaniem w infrastrukturę, wzrost efektywności i większą specjalizację podmiotów oraz przyspieszenie procesów powstawania nowych firm, a także wzrost innowacyjności. Efektem krystalizacji klastra na danym obszarze powinien być wzrost zatrudnienia, wzrost zysków firm, a w efekcie ekonomicznym wzrost tempa rozwoju gospodarczego regionu.

Generalnie rzecz biorąc, ideą skutecznego budowania klastra jest takie organizowanie sieci powiązań, aby układ – poprzez wewnętrzną kooperację – był zdolny do funkcjonowania i rozwoju na poziomie konkurencji międzyregionalnej, krajowej czy globalnej.

O nowej formule sieciowych powiązań decyduje też rozwój technologii informacyjnych. Kiedyś przewagę konkurencyjną można było utrzymywać poprzez ochronę własnych informacji. W dobie możliwości szybkiego przenikania rozwiązań innowacyjnych do konkurentów lepszą strategią rozwoju firmy jest szybkość wprowadzania udoskonaleń niż utrzymywania tajemnicy produkcyjnej. Za cenę otwarcia firmy liczą, iż partner w sieci pozwoli im na szybsze uczenie się i pozytywnie wpłynie na pozyskanie nowych rozwiązań lub będzie źródłem własnej innowacji.

Władza lokalna katalizatorem rozwoju

Mówiąc o roli władz lokalnych i regionalnych, należy wyraźnie określić, że powinna polegać na stymulowaniu środowisk biznesowych do podejmowania różnorodnych form współpracy. Nie powinny to być jednak plany „zza biurka” – wdrażane w oderwaniu od realiów ekonomicznych. Kluczową rolę muszą odgrywać tutaj uczestnicy klastra, przede wszystkim przedsiębiorcy. Poza tym odpowiednio prowadzona polityka gospodarcza, innowacyjna, naukowo-technologiczna oraz edukacyjna mogą przyspieszyć procesy formowania się i rozwoju klastrów.

W zakresie przyciągania inwestycji zagranicznych polityka władz publicznych powinna koncentrować się na przyciąganiu takich inwestorów, którzy w jak najlepszym stopniu wykorzystywaliby lokalny potencjał gospodarczy oraz naukowy (zasoby naturalne, kapitał ludzki w postaci wykwalifikowanej siły roboczej, istniejącą infrastrukturę oraz zaplecze naukowo-badawcze).

Podstawową zasadą polityki w tym zakresie jest wspieranie istniejących inicjatyw na różnym poziomie ich organizacji. Istotne jest wspieranie rozwoju inicjatyw opierających się na już istniejącym potencjale organizujących się środowisk przedsiębiorczości, zamiast inicjowania sieci od podstaw, na tzw. jałowym gruncie. Rozwój klastra wymaga jednakże rozbudowanego partnerstwa publiczno-prywatnego, w którym liderem powinien być podmiot prywatny, natomiast strona publiczna winna spełniać rolę „katalizatora rozwoju”.

Instrumenty polityki proklastrowej

Inicjatywa klastrowa to forma mobilizacji i współdziałania różnych podmiotów na rzecz rozwoju klastra. Nie jest ona tożsama z klastrem, choćby dlatego, że z reguły nie uczestniczą w niej wszystkie funkcjonujące w klastrze podmioty. Modelowa inicjatywa powinna mieć charakter otwarty oraz dążyć do zaangażowania jak największej liczby podmiotów i uzyskania statusu reprezentatywności dla całego klastra.

W rozwiniętych klastrach równolegle może funkcjonować kilka inicjatyw lub organizacji, które skupiają się na różnych obszarach działania i grupach podmiotów – począwszy od współpracy z administracją a skończywszy na wspólnych projektach biznesowych czy badawczo–rozwojowych. W takiej sytuacji wyzwaniem jest umiejętne wykorzystanie i skoordynowanie różnych inicjatyw. Należy także pamiętać, że wiele klastrów rozwijało się bez jednej określonej inicjatywy klastrowej.

Wspólne działanie pozwala przedsiębiorstwom osiągnąć wyższą konkurencyjność niż izolacja i działanie w pojedynkę

W ostatnich latach problematyka (koncepcja) wspierania klastrów w Polsce nabrała szczególnego znaczenia. Wynika to po pierwsze z tego, że w wielu państwach OECD koncepcja ta stała się również wyznacznikiem polityki rozwoju regionalnego. Po drugie, polityka regionalna Komisji Europejskiej wskazuje na to, iż Unia upatruje w klastrach narzędzia skutecznego oddziaływania na wspieranie poziomu konkurencyjności i innowacyjności regionalnych gospodarek, a także wskazuje, że jest to ważny instrument (priorytet) nowej polityki przemysłowej.

Zauważyć należy, iż w okresie 2005-2006 w niektórych regionach Polski podjęto koncepcyjny wysiłek organizacji elementów polityki proklastrowej dostrzegając korzyści z tego wynikające. Odpowiednie zapisy wspierające rozwój inicjatyw klastrowych znalazły miejsce w aktualizowanych strategiach rozwoju i Regionalnych Strategiach Innowacji niektórych województw. Trudno jest jednak już twierdzić, że jest to spójny system.

W okresie 2007-2013 pojawiają się nowe, bazujące na funduszach strukturalnych programy wsparcia rozwoju nie tylko klastrów, ale i szerzej, powiązań kooperacyjnych. Tworzenie klastrów (clustering) było wspierane bezpośrednio poprzez Komisję Europejską z funduszy UE poprzez 6. Program Ramowy na rzecz Badań i Rozwoju Technologicznego w ramach projektów: „Pro inno Europe i innet”, a także może być wspierane na płaszczyźnie 7. Programu Ramowego Unii Europejskiej.

Charakterystyczną cechą klastrów jest to, że przedsiębiorstwa w nich skupione konkurują ze sobą, ale jednocześnie współpracują

Na szczeblu krajowym i wojewódzkim także istnieją możliwości wspierania inicjatyw klastrowych o zasięgu ponadregionalnym i regionalnym czy lokalnym. Warunkiem uzyskania wsparcia dla projektów klastrowych ze środków funduszy strukturalnych i z budżetu państwa czy samorządu jest, by współpraca firm przyczyniała się do transferu wiedzy i technologii pomiędzy członkami klastra oraz do wzmocnienia konkurencyjności i innowacyjności działających w ramach porozumienia podmiotów. Istniejące i kształtujące się klastry i sieci współpracy mogą uzyskiwać wsparcie ze środków Programu Operacyjnego „Innowacyjna gospodarka 2007 – 2013” w ramach działania 5.1. „Wspieranie rozwoju klastrów o znaczeniu ponadregionalnym” (Priorytet V: Dyfuzja innowacji). Na realizację tego działania przewidziano fundusz w wysokości około 104 mln euro. Wsparcie to jest przeznaczone na rozwój powiązań kooperacyjnych o znaczeniu ponadregionalnym. Finansować można wspólne przedsięwzięcia o charakterze inwestycyjnym i doradczym, przyczyniające się do łatwiejszego transferu wiedzy oraz innowacji pomiędzy kooperującymi podmiotami. Wsparcie dotyczy rozwoju powiązań między przedsiębiorstwami oraz pomiędzy firmami i instytucjami otoczenia biznesu i jednostkami naukowo-badawczymi. Przyczynić się to niewątpliwie powinno do podniesienia konkurencyjności przedsiębiorstw. Na wsparcie ze środków unijnych mogą również liczyć inicjatywy klastrowe o zasięgu regionalnym w ramach Regionalnych Programów Operacyjnych (RPO) zarządzanych na szczeblu województw.

Wyrazem wsparcia rządu dla działań klastrowych są różnego rodzaju instrumenty wsparcia – po pierwsze, na poziomie regionalnym. Szczególnie dla nowotworzonych klastrów, w fazie zarodkowej, ogromną rolę do odegrania mają inicjatorzy i animatorzy. Czasami są to pojedyncze osoby, czasami instytucje, które budzą zaufanie w lokalnych społecznościach i są w stanie przekonać innych do podjęcia współpracy. Po drugie, na poziomie centralnym, m.in. poprzez Program Operacyjny „Innowacyjna Gospodarka”, który kieruje określone działania i wsparcie finansowe do różnego rodzaju form współpracy pomiędzy przedsiębiorstwami (w tym sieci przedsiębiorstw działających w łańcuchach dostaw) wzmacniając ich pozycję konkurencyjną.