Nieufność zabija klastry

Klastry tworzone są najczęściej w układach regionalnych i mogą się one stawać ważnym elementem rozwoju danego regionu, przyczyniającym się do osiągania przez ten region przewagi konkurencyjnej.

Rola czynnika publicznego

Polityka klastrowa może przybierać różne modele. Może być realizowana na dwóch szczeblach: centralnym (polityka narodowa) i samorządowym (polityka regionalna). Może wyłonić się z inicjatywy odgórnej, tzn. być skutkiem działań podejmowanych przez władze publiczne czy samorządowe, albo może być efektem inicjatyw oddolnych, tzn. wynikać z oddolnej mobilizacji środowisk branżowych. W praktyce gospodarczej za najbardziej efektywny uważa się jednak na ogół model mieszany, polegający na tworzeniu narodowych ram dla realizacji polityki szczebla regionalnego.

W krajach Unii Europejskiej możemy znaleźć przykłady realizacji koncepcji CBP w każdym z tych modeli. Większość krajów członkowskich UE ma wdrożone programy wspierania klastrów na szczeblu krajowym i/lub regionalnym. Nie istnieje jednak jeden uniwersalny model takiej polityki. Przy dokonywaniu wyboru danej koncepcji i narzędzi realizacji należy uwzględniać bieżącą sytuację kraju, regionu, specyficzne uwarunkowania administracyjne i gospodarcze danej lokalizacji.

Najbardziej efektywnymi strukturami są te, w których funkcję lidera klastra pełnią sami przedsiębiorcy

Polityka wsparcia może przyjmować różne formy. Najbardziej horyzontalna polega na tworzeniu korzystnych warunków do rozwoju przedsiębiorczości w danym regionie. Uproszczanie procedur administracyjnych, stymulowanie transferu wiedzy i technologii, wspieranie innowacyjności i współdziałania biznesu z sektorem badawczo-rozwojowym czy tworzenie korzystniejszych warunków finansowych do zakładania i rozwoju firm. Wszystko to może poprawić sytuację przedsiębiorców na rynku oraz sprzyjać powstawaniu struktur klastrowych.

Poszukując optymalnego modelu polityki rozwoju opartego o klastry, należy rozstrzygnąć charakter i intensywność relacji między poszczególnymi aktorami powiązania gospodarczego. W szczególności między sektorem prywatnym reprezentowanym przez przedsiębiorców a sektorem publicznym, który reprezentują urzędnicy i politycy szczebla samorządowego.

Rola czynnika publicznego (władz samorządowych) w kreowaniu i stymulowaniu rozwoju klastrów może być znacząca. Według Portera w każdym z czterech obszarów tzw. rombu przewagi konkurencyjnej możliwe jest – i wręcz zalecane – działanie czynnika publicznego.

W modelu narodowym udział organów władzy publicznej w inicjatywach klastrowych jest widoczny i niejako naturalny (to tzw. model top-down). Niemniej jednak także w innych modelach CBP – regionalnym i mieszanym – obecność, choćby symboliczna, sektora publicznego wydaje się wskazana. Angażowanie się bowiem administracji regionalnej w tego typu inicjatywy dodaje im z jednej strony prestiżu – co ma spore znaczenie zwłaszcza w momencie podejmowania działań promocyjnych i marketingowych – z drugiej jednak strony może się również przełożyć na większą skuteczność samego klastra. Wzmacnia jego oddziaływanie, czyni go istotnym elementem gospodarczego krajobrazu regionu, kraju, a w najbardziej optymistycznej wersji – nawet makroregionu.

Wśród barier mentalnych najpoważniejszym problemem jest dominująca w Polsce „kultura nieufności”, będąca efektem niskiej kultury politycznej i korupcji

Sporną kwestią pozostają proporcje poziomu zaangażowania i udziału w życiu klastra jego poszczególnych aktorów. Bazując na przeprowadzonych własnych badaniach, można postawić tezę, że najbardziej efektywnymi strukturami są te, w których funkcję lidera klastra pełnią sami przedsiębiorcy. To oni są bowiem najbardziej zainteresowani sukcesem całego przedsięwzięcia. Optymalne jest więc zawiązywanie inicjatywy klastrowej przez grupę podmiotów, a dopiero w drugiej kolejności angażowanie do niej regionalnej administracji publicznej.

Rodzaje klastrów

Wyniki badań wskazują, że wspieranie struktur klastrowych przez administrację regionalną powinno dotyczyć zarówno inicjatyw kluczowych z punktu widzenia rozwoju regionu, jak i tych o mniejszym znaczeniu, jednak odznaczających się znacznym potencjałem wzrostu. Biorąc jednakże pod uwagę ograniczoność środków publicznych, wskazane jest wprowadzenie systemu preferencji w tym zakresie. Do wniosku tego skłaniają również doświadczenia zagraniczne, prowadzące do konkluzji, że rozwój danego regionu powinien być oparty o kilka kluczowych specjalizacji.

Zalecać należy wyraźne sprecyzowanie zasad wspierania klastrów, uzależniając je od poziomu istotności określonych branż w danym województwie. Program wsparcia powinien zatem wyraźnie wyodrębniać (identyfikować) istniejące w regionie klastry w podziale na: kluczowe, subregionalne i embrionalne.

Klastry kluczowe – to te, które cechują się znaczącym udziałem w gospodarce danego regionu i mają wyraźne perspektywy rozwojowe, przez co mogą się stać „motorem gospodarczym” regionu. Dlatego słusznym rozwiązaniem w programie wsparcia klastrów kluczowych byłoby sprecyzowanie ilości klastrów kluczowych, jakie będą wspierane przez władze samorządu regionalnego oraz wybór klastrów – najlepiej w oparciu o konkurs, w którym mogą wziąć udział wszystkie zainteresowane podmioty tworzące partnerstwo i mające strategie rozwoju.

Konkurs na przyznanie statutu klastra kluczowego powinien być przeprowadzony w oparciu o kryteria wyboru, takie jak: potencjał (udział w gospodarce regionu i kraju i wskaźniki ekonomiczne wskazujące na dynamikę rozwoju), strategia (przewidywane efekty jej wdrożenia i skutki dla regionu) oraz forma partnerstwa (sposób funkcjonowania inicjatywy, jej zasięg, koordynator).

Rozwój danego regionu powinien być oparty o kilka kluczowych specjalizacji

Sądzić należy, że status klastra kluczowego powinien być przyznawany kilku klastrom, które w rezultacie zostałyby objęte preferencjami przy ubieganiu się o dofinansowanie projektów w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego (RPO) i Projektu Operacyjnego Kapitał Ludzki (PO KL). Status ten uprawniałby również do otrzymania wsparcia na bieżące funkcjonowanie inicjatywy klastrowej i na pokrycie kosztów działalności jej koordynatora.

Oczywistym jest, że samo przeprowadzenie konkursu na klastry kluczowe w danym województwie wymagać będzie zaangażowania środków własnych władzy samorządowej.

Klastry regionalne – to takie, które nie są kluczowe dla gospodarki całego regionu, lecz mają istotne znaczenie dla jednego lub kilku powiatów. Są skupiskami, które – jeśli będą efektywnie wspierane – mogą stawać się lokalnymi „biegunami wzrostu”. Niezbędny jest tu również proces selekcji, uwzględniający ich realny potencjał. Wsparcie tych klastrów powinno być ukierunkowane na rozwój i funkcjonowanie inicjatywy klastrowej oraz dofinansowanie bieżącej działalności koordynatora (lidera) tej inicjatywy. Środki pomocowe mogą być przyznawane w drodze konkursu.

Klastry embrionalne – pojęciem tym określa się sieci współpracy między przedsiębiorstwami a jednostkami badawczo-rozwojowymi. Wspieranie ich powinno mieć na celu rozwój transferu technologii i generowanie innowacji (produktów bądź usług). Powinno obejmować inicjatywy klastrowe cechujące się potencjałem naukowym w danej dziedzinie i dysponujące zapleczem gospodarczym. Podobnie jak w przypadku innego typu klastrów, wsparcie powinno być udzielane w drodze konkursu.

Bariery w rozwoju klastrów

Z przeprowadzonych przeze mnie badań klastrów głównie w Łódzkiem w latach 2007-11 wynika, że polityka wspierania inicjatyw klastrowych w Polsce napotyka na szereg barier i ograniczeń. Mają one różnorodny charakter. Bazując na opiniach samych przedsiębiorców, najistotniejszą barierą na drodze do zbudowania profesjonalnej sieci współpracy stanowią skromne środki finansowe i niskie budżety, jakimi potencjalnie dysponują klastry. Ten typ bariery, podobnie jak bariera braku zaufania w stosunkach między uczestnikami klastrów – są powszechnie znane.

Zdaniem ekspertów i koordynatorów badanych klastrów istotniejsze niż kwestie finansowe są często problemy natury strukturalnej i mentalnej. Wśród barier mentalnych najpoważniejszym problemem jest dominująca w Polsce „kultura nieufności”, będąca efektem niskiej kultury politycznej i korupcji. Jeszcze kilka lat temu problem ten stanowił główny przedmiot debaty publicznej. Częsta i w wielu przypadkach uzasadniona nieufność tworzy niekorzystną atmosferę do budowy struktur klastrowych, które oparte są właśnie na zaufaniu.

Można powiedzieć, że sukcesy klastrów są wprost proporcjonalne do zaufania, jakim są w stanie darzyć się współpracujące podmioty. W przeciwnym razie trudno jest realizować wymianę informacji, doświadczeń, transfer wiedzy czy dyfuzję innowacji.

Sukcesy klastrów są wprost proporcjonalne do zaufania, jakim są w stanie darzyć się współpracujące podmioty

Należy też zwrócić uwagę na inną ważną barierę rozwojową klastrów, jaką jest niskie zaangażowanie samorządów lokalnych. Bazując na badaniach przeprowadzonych w odniesieniu do klastrów łódzkich można stwierdzić, że jedynie około 26% samorządowców dokładnie wie, co kryje się pod pojęciem klastra. Prawie połowa ma jedynie bardzo ogólne pojecie, a co czwarty samorządowiec nie posiada żadnej wiedzy na ten temat. Aż 85% respondentów jest zdania, że nie podejmuje się żadnych działań w zakresie budowy struktur klastrowych. Za główną przyczynę tego stanu rzeczy niemal 37% badanych respondentów wskazuje słabo rozwiniętą sferę przedsiębiorstw.

Wśród badanych samorządowców przeważa pogląd, że klastry powinny być wspierane tylko wówczas, gdy nie odbywa się to kosztem wydatków publicznych. Świadczy to o ograniczonym zaufaniu do klastrów i braku zrozumienia samej idei klasteringu ze strony kadr samorządowych. Nie rozumieją one, że koncepcja klastrowa może stać się receptą na słabość sektora biznesu. Klastry nie funkcjonują w świadomości kadr samorządowych jako narzędzie wspierania przedsiębiorczości. Samorządy terytorialne nie dysponują wiedzą zarówno na temat celów i zasad działania, jak również na temat lokalnych inicjatyw klastrowych. Nie są również w stanie ocenić przydatności tego narzędzia dla rozwoju powiatu czy województwa.

Niewątpliwie pokonanie tej istotnej bariery wiąże się z koniecznością przeprowadzania wśród przedstawicieli administracji samorządowych odpowiedniej akcji informacyjno-szkoleniowej.

W polskim systemie gospodarczym dominuje często ideologia źle rozumianej rywalizacji, a nawet wrogości. W znacznej mierze wynika to z lęku przed bankructwem, bowiem wiele polskich (zwłaszcza małych i średnich) firm ma wciąż stosunkowo płytkie korzenie. Buduje dopiero swoją pozycję, zdobywa rynek. W tej sytuacji pewna niechęć do udostępniania swojego know-how innym partnerom gry rynkowej jest w jakiejś mierze zrozumiała. W naszych warunkach zbyt często rywalizacja i konkurencja są źle rozumiane. Konieczna jest więc większa otwartość podmiotów gospodarczych wobec siebie. Niechęć do współpracy i nieumiejętność kooperowania ze sobą niewątpliwie utrudniają procesy tworzenia i rozwoju struktur klastrowych.