Raczkujące klastry

Napływ zasobów do atrakcyjnych w zakresie wybranych branż regionów wpływa na rozwój zlokalizowanych w danym regionie klastrów, które stymulują rozwój i „specjalizację” danego regionu. Dzięki klastrom wiele europejskich regionów było zdolnych do wykorzystania swojego potencjału – np. w branży usług finansowych (Londyn), petrochemii (Antwerpia), kwiatów (Holandia), biofarmacji (region graniczny Dania-Szwecja). Rozwijające się klastry, zwiększając stopniowo swój zasięg, przyciągają ludzi, technologie, inwestycje, jednocześnie poszukują innych klastrów, które mogłyby dostarczać komplementarnych wyrobów i z którymi można by nawiązać współpracę.

Korzyści z istnienia klastra

Budowa i istnienie klastrów opiera się na zasadzie wzajemnych korzyści wszystkich uczestników klastrów. Klaster tworzą nie tylko przedsiębiorcy, ale również szeroko pojęte otoczenie lokalne, z którego czerpie on swoją siłę. Zarówno wśród teoretyków, jak i praktyków zajmujących się problemami rozwoju regionalnego panuje zgodność co do tego, że rozwój struktur klastrowych wyzwala szereg pozytywnych impulsów dla regionu. Efekty te można podzielić na korzyści pośrednie oraz bezpośrednie.

Do grupy korzyści pośrednio wynikających z tworzenia klastrów zaliczyć należy przede wszystkim: zwiększenie zainteresowania w polityce gospodarczej poziomem mikro- i mezo-ekonomicznym, bardziej efektywne gospodarowanie środkami publicznymi w zakresie pomocy publicznej, uczenie się zarządzania zmianami w sektorze publicznym, inicjowanie i wspieranie tzw. kapitałów zalążkowych (venture capital) w celu finansowania przedsiębiorstw i wspierania przedsiębiorczości na rzecz odchodzenia od subsydiowania działalności.

Dzięki klastrom wiele europejskich regionów było zdolnych do wykorzystania swojego potencjału

Po stronie korzyści bezpośrednich znajdują się: rozwój kapitału ludzkiego, przyspieszony rozwój infrastruktury technicznej, społecznej oraz infrastruktury otoczenia biznesu, rozwój kapitału społecznego poprzez wspieranie rozwoju sieci między firmami, budowanie zaufania i rzeczywistego dialogu społecznego, przyciąganie i lokalizacja bezpośrednich inwestycji zagranicznych w regionie, budowanie marki regionu.

Klastry a innowacyjność

Badania nad innowacyjnością przedsiębiorstw przeprowadzone w ramach Community Innovation Survey w państwach UE dowiodły, że najwięcej interakcji i współpracy zachodzi między elementami systemu innowacyjnego na poziomie regionalnym. Regionalne systemy innowacyjne, wykorzystujące transfer wiedzy w oparciu o bezpośrednie kontakty ludzi, bazują przede wszystkim na bliskości geograficznej, która jest kluczowym elementem funkcjonowania struktur klastrowych. Tworzenie i rozwój klastrów w regionie wiąże się z szeregiem zjawisk, które pozytywnie wpływają na konkurencyjność i innowacyjność gospodarki lokalnej.

Korzyści, jakie osiągane są w regionie dzięki funkcjonowaniu klastrów, odczytać można również analizując cele rozwoju poszczególnych klastrów.

Budowa i istnienie klastrów opiera się na zasadzie wzajemnych korzyści wszystkich uczestników klastrów

Część z tych celów zaliczyć można do tzw. celów powszechnych – najczęściej realizowanych – inne natomiast podejmowane są rzadziej lub wcale nie są urzeczywistniane. Z tego punktu widzenia łatwo zauważyć, że nie w każdym regionie korzyści te będą identyczne. Ich zakres i liczba będzie sprawą indywidualną lokalnego środowiska.

Omawiając aspekt korzyści regionalnych, należy zwrócić również uwagę na istotną kwestię, jaką jest zrównoważony rozwój regionu. Dla przedsiębiorstw i organizacji klastrowych zrównoważony rozwój oznacza kojarzenie celów ekonomicznych, ekologicznych i społecznych dla osiągnięcia satysfakcjonującego wyniku dla przedsiębiorstwa oraz otoczenia społecznego i środowiska naturalnego.

Należy mieć jednak świadomość, że funkcjonowanie klastrów może wiązać się także

z potencjalnymi efektami negatywnymi dla regionu, takimi jak: niebezpieczeństwo, że klastry mogą przerodzić się w pewnych warunkach w zmowy kartelowe dyktujące odbiorcom wyższe ceny, możliwość negatywnego oddziaływania na środowisko przyrodnicze w wyniku wysokiej koncentracji przedsiębiorstw funkcjonujących w specyficznych gałęziach gospodarki, niebezpieczeństwo wykształcenia się monokultury gospodarczej w regionie, związanej z nadmierną koncentracją danego sektora gospodarki.

Klastry a konkurencyjność regionu

Istnienie i rozwój struktur klastrowych powinno być traktowane jako ważny instrument podnoszenia konkurencyjności i dynamizowania rozwoju nie tylko poszczególnych organizacji, ale także regionów. Klastry w pozytywny sposób wpływają również na powstawanie w regionie nowych podmiotów gospodarczych oraz na tworzenie kultury innowacyjności i przedsiębiorczości. Są atrakcyjnym miejscem lokalizacji dla bezpośrednich inwestycji zagranicznych oraz atrakcyjnym rynkiem pracy przyciągającym wykwalifikowanych pracowników, co zwiększa konkurencyjność danego regionu, wpływając tym samym na podnoszenie konkurencyjności podmiotów, które działają na danym obszarze.

Należy tu zwrócić szczególną uwagę na trzy płaszczyzny pozytywnego wpływu inicjatyw klastrowych na konkurencyjność firm zlokalizowanych w regionie. Pierwsza z nich to korzyść wynikająca z tworzenia wspólnego marketingu i wspólnej ekspansji marketingowo-informacyjnej. Poprzez to grupa przedsiębiorstw jest wizerunkowo silna i zdolna do ostrej walki rynkowej. Płaszczyzna druga – to ekspansja na nowe rynki zbytu, w tym w szczególności ekspansja eksportowa; dzięki m.in. potencjałowi skupionemu w jednym miejscu, wywodzącemu się z wielu firm, często posiadających bagaż doświadczeń z dotychczasowej działalności eksportowej. Płaszczyzna trzecia – uważana współcześnie za jedną z najistotniejszych – to innowacyjność i dyfuzja wiedzy. Mieści się tu możliwość dostępu do jednostek naukowo-badawczych oraz pozyskiwanie wyspecjalizowanych młodych kadr do struktury klastrowej. Okazuje się, że inicjatywy klastrowe mogą w znacznym stopniu przyczynić się do rozwoju sieci relacji z innymi podmiotami, które są tak istotne w procesie innowacyjnym.

Polityka wspierania klastrów w Polsce a doświadczenia krajów UE

Obecnie można już mówić o powszechnie realizowanej strategii regionalnej opartej o klastry. Podejście to upatruje właśnie w strukturach klastrowych motor napędowy rozwoju gospodarczego, a w konsekwencji i społecznego regionu. Proponuje wykorzystanie metod oceny klastrów do oceny poziomu rozwoju regionalnego. Badania tego typu są coraz częściej prowadzone przez agendy rządowe. Przykładowo, jeden z takich projektów przeprowadził amerykański Departament Handlu wraz z Information Design Associates i ICF/Kaiser International. Autorzy raportu mocno akcentują rolę, jaką przywiązuje się obecnie do zagadnienia kreowania i funkcjonowania klastrów jako elementu strategii regionalnej.

Szereg państw europejskich zaadaptowało podejście klastrowe na szczeblu regionalnym jako element swojej polityki ekonomicznej. Długie tradycje wykorzystania klastrów w gospodarce posiadają na przykład Holandia i Dania. Także Finlandia i Szwecja wykorzystują klastry dla ustalania priorytetów swojego rozwoju ekonomicznego. Kraje takie jak Francja, Niemcy czy Hiszpania nie posiadają całościowej jednolitej polityki klastrowej, lecz wykorzystują koncepcję klastrów do rozwoju ekonomicznego poszczególnych regionów lub obszarów gospodarczych.

Zasadnicza różnica między koncepcją CBP a klasycznym modelem rozwoju regionalnego polega na odejściu przez organy władzy regionalnej od tradycyjnego bezpośredniego czy też, mówiąc wprost, ręcznego sterowania lokalną gospodarką, na rzecz działań pośrednich i stymulujących. Klastry stają się tu więc narzędziem wsparcia i aktywizacji, służą uwolnieniu naturalnej przedsiębiorczości. To jedna z najważniejszych zalet prowadzenia CBP – korzyści są odczuwalne dla całego regionu, a nie tylko dla zaangażowanych w projekt podmiotów.

Unia Europejska, promując ideę klasteringu i rozwoju w oparciu o sieci współpracy, nie narzuca żadnego modelu realizacji tej koncepcji. Przeciwnie, zachęca się do poszukiwania własnych oryginalnych rozwiązań, które byłyby odpowiedzią na problemy lokalnych gospodarek. Niemniej jednak, abstrahując od tego rodzaju odmienności, ostatecznym celem CBP zawsze powinno być podniesienie poziomu konkurencyjności systemu gospodarczego, choć ową konkurencyjność należy rozumieć szeroko.

Polityka oparta o klastry może być realizowana na dwóch szczeblach – centralnym (polityka narodowa) i samorządowym (polityka regionalna). Możliwy i często najbardziej efektywny jest jednak model mieszany. Polega on na tworzeniu narodowych ram dla realizacji polityki szczebla regionalnego. Rolą władz publicznych w strukturze klastrowej jest wytyczanie ram działania, tworzenie ogólnych regulacji. Tam jednak, gdzie zaangażowanie organów władzy jest duże, często przejmują one funkcje nawet lidera klastrowego. Wydaje się jednak, że bliższe istocie idei klasteringu jest pozostawienie roli głównego animatora przedsiębiorcom i stworzenie jak najlepszych warunków do powstawania inicjatyw typu oddolnego ( buttom – up).

W Unii Europejskiej możemy znaleźć przykłady realizacji koncepcji CBP w każdym z wymienionych modeli. Francja i Luksemburg preferują model centralny z dominująca rolą organów państwa jako inicjatorów życia klastrowego, liderów, animatorów innowacji i nowych rozwiązań. Belgia i Hiszpania realizują model regionalny z silną rolą lokalnych samorządów i przedsiębiorstw. Model mieszany, zwany także pośrednim, przyjęły takie państwa, jak Austria, Niemcy, Włochy, Szwecja, Wielka Brytania. Wiele krajów unijnych, w tym i Polska, ciągle szuka własnej drogi i jest w fazie wypracowywania najbardziej adekwatnego do swoich uwarunkowań modelu klasteringu.

W każdym kraju inaczej również rozkłada się akcenty, przypisując klastrom różne funkcje, zadania, cele strategiczne. W Niemczech i Finlandii główny wysiłek położony jest na stymulowanie systemowych interakcji w ramach potrójnej helisy (przedsiębiorstwa – władza publiczna – ośrodki naukowo-badawcze). Inne państwa, np. Francja, Belgia i Holandia, koncentrują się na wsparciu sektora B+R i powiązaniu go z biznesem. Efektem ma być lepsze wykorzystanie osiągnięć naukowych w praktyce gospodarczej (vide komercjalizacja innowacji).

Są też kraje, w których priorytety w zakresie CBP zakreśla się bardzo szeroko, zakładając, że polityka rozwoju w oparciu o klastry ma służyć przede wszystkim budowaniu ogólnych powiązań przedsiębiorstw z różnymi uczestnikami systemu gospodarczego: instytucjami publicznymi, otoczeniem biznesu, jednostkami badawczymi, konkurencją, etc. (np. Włochy, Wielka Brytania). Warto też zauważyć, że za element tej polityki można również uznać tworzenie parków naukowo-technologicznych, inkubatorów przedsiębiorczości, a nawet specjalnych stref ekonomicznych. W Polsce potwierdza to chociażby ostatni pomysł Ministerstwa Gospodarki – przekształcenia (przyszłościowo) działających w Polsce specjalnych stref ekonomicznych w klastry. Wyraźną specyfiką polityki wspierania klastrów jest to, że nie można mówić o jednym modelu takiej polityki. Nie istnieje jednolity, uniwersalny model CBP. Poszczególne państwa i regiony muszą dokonywać wyboru najlepszych dla siebie strategii, narzędzi i rozwiązań, uwzględniając swoją lokalną specyfikę, uwarunkowania, szczególne okoliczności.

Klastry w Polsce

W Polsce zjawisko klasteringu nie jest jeszcze w pełni dojrzałe. Z przeprowadzonych badań jednoznacznie wynika, że większość działających obecnie klastrów ma raczej charakter „zalążków” aniżeli dojrzałych struktur. Może to wynikać z niewłaściwego ukierunkowania polityk regionalnych, które często odgórnie typują branże otrzymujące wsparcie.

Wypracowana przez instytucje Unii Europejskiej polityka klastrowa wdrażana jest u nas od szeregu lat bezkrytycznie przez instytucje państwowe. Jest ona niedopasowana do realiów polskiej gospodarki, do naszych warunków społeczno-gospodarczych, a przez to nieefektywna. Przeprowadzone niedawno badania przez Delloite Business Consulting S.A. wskazują, że zgrupowania klastrowe w Polsce nie są rozwinięte, borykają się z problemami finansowymi oraz cechuje je nieufność przedsiębiorców wobec ich otoczenia i w stosunku do instytucji publicznych.

Koncepcja pobudzania konkurencyjności i rozwoju gospodarczego poprzez rozwój klastrów (Cluster-based policy) powinna być niewątpliwie elementem mądrej i planowo prowadzonej polityki regionalnej, promującej powstawanie tego typu struktur – na wzór doświadczeń zachodnich gospodarek. Polityka regionalna powinna wpisywać się w założenia ogólnej polityki rozwoju struktur klastrowych w Polsce, dążąc do przekształcania skupisk firm w dynamiczne klastry, charakteryzujące się wysokim poziomem konkurencji, współpracy, interakcji i efektów zewnętrznych.

Większośćdziałających obecnie w kraju klastrów ma raczej charakter „zalążków” aniżeli dojrzałych struktur

Jakkolwiek przesłanki polityki wspierania klastrów (CBP) można uznać za słuszne, nie są one w stanie zastąpić naturalnych mechanizmów rynkowych. Inną przyczyną mogą być stosunkowo niskie kryteria dla uzyskania – relatywnie niewielkiego – wsparcia dla rozwoju inicjatyw klastrowych. W efekcie, w wielu regionach Polski formalnie powstają inicjatywy klastrowe, niestety wiele z nich zamiera wraz z wygaśnięciem pomocy udzielanej przez regionalne jednostki samorządowe lub wraz z zakończeniem projektu realizowanego przez instytucje otoczenia biznesu.[1]

W świetle koncepcji klastrów za błędne należy uznać działania z zakresu transformacji systemowej w Polsce, powodujące podziały dużych polskich podmiotów gospodarczych, które osłabiły ich pozycję konkurencyjną, zwłaszcza w skali międzynarodowej. Małe w skali europejskiej i światowej firmy polskie zostały skazane na przegraną w konkurencji rynkowej w konfrontacji z dużymi koncernami europejskimi i światowymi, swobodnie wchodzącymi do Polski. Z tych względów koncepcję klastrów potraktować można jako próbę naprawy i naprawiania tych błędów systemowych przez wykreowanie nowych konkurencyjnych organizmów gospodarczych na bazie już istniejących, lecz zatomizowanych firm i instytucji.

Na zakończenie należy podkreślić, że określenie właściwego modelu polityki wspierania klastrów ma znaczenie kluczowe, ponieważ może okazać się, że kopiowanie czy imitacja rozwiązań zagranicznych bez uwzględnienia polskich specyficznych realiów doprowadzi do poniesienia niepotrzebnych kosztów w dłuższym okresie. Jednocześnie, w celu uniknięcia ewidentnie błędnych rozwiązań, należy brać pod uwagę pozytywne i sprawdzone doświadczenia zebrane w innych państwach.

Realizacja tej polityki wymaga dalekowzroczności zarówno od władz samorządowych, jak i lokalnych elit. Jednocześnie ze względu na zawarte w tej koncepcji nowe spojrzenie na kwestie stymulowania przedsiębiorczości potrzebna j jest zmiana filozofii myślenia lokalnych i regionalnych władz. Dotyczy to również przedsiębiorców – uczestników klastrów, którym niekiedy trudno jest pogodzić się z koniecznością ścisłej współpracy z lokalnymi i regionalnymi konkurentami.