Rodzaje myślenia dostępne przedsiębiorcy

Niektóre decyzje podejmujemy natychmiastowo. Kiedy na rozmowę kwalifikacyjną wchodzi atrakcyjna kobieta, mężczyzna prowadzący rekrutację oceni jej wypowiedź lepiej niż na to zasługuje. Kiedy obserwujemy dziecko znajomych, automatycznie dopasowujemy jego charakter do kulturowych stereotypów: trzyletni przyszły adwokat i pięcioletnia przyszła lekarka. Procent rozwiedzionych polityków szacujemy na podstawie tego, jak łatwo przypominamy sobie odpowiednie przykłady, a decyzję o zakupie akcji danej firmy podejmujemy często dlatego, że podobają się nam ostatnie ich produkty.

Wszystkie te błędy mają charakter przewidywalny, wynikający z organizacji naszego mózgu i reguł działania naszego umysłu. Nie jesteśmy racjonalni w sensie logicznym, lecz ekologicznym, będącym odpowiedzią na adaptacyjne problemy świata naszych odległych przodków. W tym świecie warto było oceniać jakość genotypu partnera na podstawie jego urody („efekt aureoli” – przykład atrakcyjnej kobiety), ignorować statystykę, opierając się wyłącznie na podobieństwie charakteru ze stereotypem („heurystyka reprezentatywności” – przykład dziecka przyszłego lekarza), uważać za kluczowe to, co łatwo sobie przypomnieć („heurystyka dostępności” – przykład rozwiedzionych polityków) oraz oceniać na podstawie sympatii i antypatii, a nie namysłu i rozumowania („heurystyka afektu” – przykład zakupu akcji). Heurystyki, czyli uproszczone reguły decyzyjne ludzkiego umysłu, idealnie sprawdzają się w warunkach, dla których wyewoluowały: identyfikacji partnera, przyjaciela, przeciwnika i pokarmu. Wówczas warto szufladkować ludzi, ulegać pierwszemu wrażeniu, kierować się uczuciem i uważać za ważne to, co łatwo sobie przypomnieć. Kiedy jednak sytuacje i reguły gry ulegają zmianie – jak wówczas, gdy świat sprzed 50 tysięcy lat wkracza w XXI wiek – heurystyki generują systematyczne i przewidywalne błędy poznawcze. Za badanie jednych i drugich Daniel Kahneman (w 2002 roku) i Richard Thaler (w 2017 roku) otrzymali Nagrody Nobla z ekonomii.

Intuicja heurystyczna nie jest jedynym rodzajem szybkiego myślenia. Istnieje jeszcze intuicja ekspercka, wynikająca z długoletniej praktyki. Ta pierwsza jest wrodzona i zaimplementowana w mózgu przez mechanizmy ewolucyjne, ta druga jest nabyta i polega na błyskawicznym rozpoznawaniu wzorców. Eksperci nie porównują opcji decyzyjnych i nie wybierają najlepszej. Zamiast tego, podejmują szybkie decyzje, rozpoznając jak sytuacja, z którą mają do czynienia, pasuje do wzorców, których się nauczyli. O ile badacze heurystyk testują nowicjuszy wykonujących nietypowe zadania w warunkach laboratoryjnych, badacze ekspertyzy testują ludzi z praktyką minimum dziesięciu tysięcy godzin, wykonujących zadania typowe dla swojej dziedziny w warunkach terenowych. Intuicja heurystyczna jest automatycznym wykorzystaniem biologicznych algorytmów, podczas gdy intuicja ekspercka jest automatycznym wykorzystaniem społecznych wzorców. By posiąść pierwszą, wystarczy się urodzić, by opanować drugą, należy praktykować długie lata w danym zawodzie.

Istnieją legendarne wręcz przykłady szybkości i precyzji podejmowanych decyzji w trybie eksperckiego rozpoznawania wzorców. Doświadczeni strażacy wykorzystują barwę dymu i sposób jego kłębienia się jako wskaźnik toksyczności palonej substancji. Menedżerowie z wieloletnim doświadczeniem potrafią ocenić początki problemów alkoholowych pracownika na podstawie subtelnych zmian jego zachowania, płynności wypowiedzi i stopnia kontroli własnych stanów emocjonalnych. Pielęgniarki z oddziału neonatologii rozpoznają na podstawie barwy skóry stan zdrowia wcześniaka równie szybko i precyzyjnie, jak czujniki nowoczesnej aparatury do wczesnego diagnozowania.

Wszyscy oni, rozpoznając określony wzorzec, uzyskują wgląd w sytuację: wiedzą, które wskazówki są na tyle ważne, że wymagają ciągłego monitorowania. Tym samym, zdają sobie sprawę, które cele są w stanie osiągnąć i czego mogą się spodziewać w dalszej kolejności. Wzorce aktywizują skrypty działania w mózgu ekspertów, które tłumaczą ich życiowe doświadczenia na wydawane sądy i podejmowane decyzje. O ile wzorce podpowiadają ekspertom „co robić”, skrypty działania tłumaczą „jak to robić”. Jedne i drugie działają w trybie nieświadomego przetwarzania informacji, pozwalając człowiekowi automatycznie zdiagnozować i rozwiązać problem, bez świadomego rozważania wszystkich za i przeciw. Eksperckie szybkie myślenie jest posiadaniem poczucia, co będzie działać, a co nie.

Oczywiście ekspertyza nie jest w stanie rozwiązać wszystkich problemów decyzyjnych człowieka. Intuicja musi być wspierana przez analizę, budującą pierwszy rodzaj pracy umysłu na wolnych obrotach – myślenie krytyczne. Kiedy decydent dysponuje odpowiednią ilością czasu i informacji, może za pomocą analizy odkryć kluczowe wskazówki, rozpoznać określone wzorce i dokonać oceny podjętych działań. Wydaje się, że najbardziej owocnym sposobem połączenia intuicji eksperckiej i myślenia krytycznego jest powierzenie intuicji zadania rozpoznania sytuacji i udzielenia podpowiedzi, jak reagować, a następnie włączenia analizy celem weryfikacji intuicji i wyeliminowania tych spośród nich, które kierują nas na poznawcze manowce.

Dobrą analogią relacji między obydwoma rodzajami myślenia – szybkim eksperckim i wolnym krytycznym – jest praca naszego systemu wzrokowego. Nasze oczy umożliwiają – dzięki dołkowi środkowemu siatkówki – widzenie centralne o wysokiej rozdzielczości oraz widzenie peryferyjne o niskiej rozdzielczości. To ostanie dostarcza nam ogólnej orientacji w przestrzeni, a to pierwsze – wyraźne – przydaje się na przykład podczas czytania. Intuicja funkcjonuje na podobieństwo widzenia peryferyjnego, pozwalając nam zachować orientację w tym, co się wokół nas dzieje. Analityczne kompetencje przypominają widzenie centralne, co do dokładności, świadomości i klarowności szczegółów. Jedno i drugie jest ważne, niemniej uszkodzenie widzenia peryferyjnego podczas retinopatii barwnikowej wywołuje bardziej dewastacyjne zmiany poznawcze niż uszkodzenie widzenia centralnego u pacjentów ze zwyrodnieniem plamki żółtej. Może się nam wydawać, że wszystko co wybieramy i o czym decydujemy bierze się z naszych kompetencji analitycznych, ale owa dominacja myślenia krytycznego w naszej kulturze pozostaje wyłącznie konsekwencją faktu, iż nie uświadamiamy sobie skali, w jakiej intuicja steruje procesami wolnego myślenia. Jest to szczególnie widoczne w przypadku jego drugiego rodzaju – myślenia kreatywnego.

O ile intuicja ekspercka sprowadzała się do wykorzystania wzorców działania, o tyle myślenie kreatywne jest odkrywaniem nowych wzorców, które nie były jeszcze wprost obecne w przeszłym doświadczeniu człowieka. Nie każdy, kto dysponuje tą samą informacją, dokona tego samego odkrycia, co nie oznacza, że nie istnieją określone poznawcze strategie prowadzące do nowych, przełomowych odkryć. Jedną z nich jest uchwytywanie związków między z pozoru odmiennymi sytuacjami, jak wówczas, kiedy Karol Darwin i Alfred Wallace całkowicie niezależnie wpadli na pomysł teorii doboru naturalnego, inspirowani tą samą książką Thomasa Malthusa o wzroście populacyjnym i rywalizacji o zasoby środowiskowe. Nie było to łatwe, gdyż analogia między światem przyrody i ekonomii zawiera, oprócz wielu punktów wspólnych, całą masę rozbieżności. Każdy potrafi dostrzec związki, gdy różnice ulegną wyeliminowaniu, ale jedynie Darwin i Wallace potrafili dostrzec wzór w kontekście językowych dwuznaczności i pojęciowych niejasności.