Sztuka w transporcie

Szczególną cechą specjalizacji w przewożeniu dzieł sztuki jest znaczenie transportowanych ładunków, wykraczające poza wartość czysto finansową. Duża część oferty skierowana jest do osób i instytucji, po których można się spodziewać decyzji motywowanych renomą przewoźnika oraz stopniem przystosowania jego taboru do specyficznych zadań. Kalkulację tę zakłócić może obszar zamówień publicznych, przez długi czas kształtowany ustawą kładącą nacisk na kryterium ceny, zmienioną dopiero w 2016 roku.

Szukamy specjalistów

Informacji pozwalających oszacować ile podmiotów zdążyło już zbudować sobie pozycję w dziedzinie transportu dzieł sztuki należy więc szukać w dwóch przestrzeniach. Pierwsza to wybory klientów prywatnych a druga – zamówienia publiczne. Trudno ocenić jaką część polskiego rynku zajmuje każda z nich. W opublikowanym w nr 3/2007 pisma „Logistyka” artykule „Pakowanie, transport i magazynowanie dzieł sztuki”, w ciekawy sposób zwracającym uwagę na specyfikę instalacji artystycznych, Maria Korzeniowska-Marciniak przywołuje szacunkowe dane dotyczące jednego z przedsiębiorstw amerykańskich. Przytacza informację od Johna Jacobsa, prezesa Artex Fine Art Services z Waszyngtonu D.C., jednej z największych firm spedycyjnych w Stanach Zjednoczonych, specjalizującej się w transporcie dzieł sztuki. „Jakkolwiek nadal naszym głównym klientem są muzea, to jednak wzrosło znaczenie prywatnych kolekcjonerów, do których kierujemy aż 30 procent swojej oferty, po tym jak wzrósł średni poziom cen dzieł sztuki w obrocie aukcyjnym i dealerskim”.

Taki podział rynku może sprawiać, że jednostkowe zlecenia przewozowe z tego zakresu mogą zdarzyć się niemal każdemu przewoźnikowi. Pod adresem internetowym clicktrans.pl/transport/dziel-sztuki umieszczono oferty około 19 500 firm, które teoretycznie mogą świadczyć tego rodzaju usługi. W praktyce, mimo że popularna giełda ma podstronę o takiej nazwie, przedsiębiorstwa z faktycznymi referencjami z zakresu przewozu dzieł sztuki nie są na niej w żaden sposób wyróżnione.

Wygrane przetargi

Krótką listę marek rozpoznawanych przez klientów można znaleźć w portalu społecznościowym Goldenline. W wątku członkowie grupy zatytułowanej „Sztuka współczesna” szukają dostawców takich usług w pierwszej kolejności wśród kurierów, jednak po chwili w dyskusji pojawiają się nazwy: Renesans Trans, Art Logistic i Pol-Art. Pewne wyobrażenie o pozycji tych firm można wyrobić sobie sięgając do serwisu przetargi.egospodarka.pl. Według danych tego portalu, opracowanych na podstawie Biuletynu Zamówień Publicznych (BZP), warszawski Renesans Trans od 2013 roku wygrał 21 przetargów u 12 zamawiających. Szacunkowa sumaryczna wartość tych zamówień to 2 354 974 zł. Łódzka Art Logistic, która od 1996 roku należy do niemieckiego koncernu Hasenkamp Group, zwyciężyła w 29 przetargach organizowanych przez 13 podmiotów. Szacunkowa suma wartości tych kontraktów wynosi 4 072 047 zł.

Portal egospodarka.pl nie informuje o przetargowych wynikach Pol-Artu, z czego należy wnioskować, że firma jest nieobecna w BZP a swą ofertę dotyczącą transportu dzieł sztuki kieruje raczej bezpośrednio do artystów i prywatnych kolekcjonerów. Nie jest to duże zaskoczenie w przypadku spółki, której główne pola działalności stanowią pakowanie i konfekcjonowanie. W Biuletynie Zamówień Publicznych, a co za tym idzie także w portalu egospodarka.pl figuruje natomiast krakowski Dyna-Trans, który wygrał 20 przetargów u 7 zamawiających, a szacunkowa łączna kwota wyniosła 1 947 178 zł.

Dostosowanie pojazdów

Dyna-Trans zaczęła swą działalność w tym segmencie rynku od krakowskich szopek. Wszystkie przewozy dzieł sztuki realizuje specjalnie przystosowanymi do tego samochodami ze sztywną zabudową typu kontener i izoterma, miękkim zawieszeniem, wyściełaną przestrzenią ładunkową oraz specjalnym systemem uchwytów i pasów do zamocowania ładunku. Inną właściwością pojazdów Dyna-Trans jest „klimatyzowana przestrzeń ładunkowa z możliwością utrzymania stałej temperatury 20 stopni Celsjusza oraz stałej wilgotności rzędu 45-55 procent”.

Art Transit mieści się w Kwiatkowicach-Kolonii blisko Łodzi. Każde auto jest wyposażone między innymi w zawieszenie powietrzne, system alarmowy i system utrzymywania stałej temperatury oraz wilgotności przestrzeni ładunkowej, działające niezależnie od warunków atmosferycznych. A także w system zabezpieczania ładunków przed przemieszczaniem. W obsadzie pojazdu jest zawsze dwóch kierowców. Dla przedsiębiorcy chcącego zaistnieć w niszy transportu dzieł sztuki, oprócz kwestii technicznych, ważne mogą okazać się relacje ze środowiskiem muzealników. Renesans Trans i Art Logistic pielęgnują je od wielu lat. Kilkanaście lat temu firmy wzięły udział w I Zjeździe Głównych Inwentaryzatorów. W tym roku okazji do takiego uczestnictwa już minęła, bowiem podobna impreza odbyła się w kwietniu, warto jednak zaglądać na http://inwentaryzatorzy.blogspot.com/ – stronę Polskiego Stowarzyszenia Inwentaryzatorów Muzealnych.

Ministerialne rozporządzenia

Najważniejsze polskie akty prawne związane z przewozem dzieł sztuki to między innymi Rozporządzenia Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego: z dnia 15. maja 2008 roku w sprawie warunków, sposobu i trybu przenoszenia muzealiów oraz z 2. września 2014 roku w sprawie zabezpieczania zbiorów muzeum przed pożarem, kradzieżą i innym niebezpieczeństwem grożącym ich zniszczeniem lub utratą[1]. W drugim z wymienionych ważną rolę odgrywa §22. Zgodnie z nim ochrona zbiorów w czasie transportu to dostosowanie typu środka transportu oraz rodzaju konwoju i liczby konwojentów do rodzaju zbiorów oraz ich wartości. Trzeba uwzględnić tutaj docelowe miejsce transportu oraz czasu jego trwania. Należy też zapewnić uczestnictwo kuriera muzealnego w transporcie zbiorów i spełnić wymagania w zakresie organizacji ochrony zbiorów w czasie transportu, które określa załącznik numer 3 do Rozporządzenia. Transport zbiorów, na których stan zachowania wpływa temperatura, wilgotność powietrza lub drgania o minimalnym nawet natężeniu, wykonuje się przy użyciu środka transportu, zapewniającego takowe warunki. Kurier muzealny może odmówić przewozu środkami niespełniającymi wymogów.

Oprócz Ustawy o muzeach, aktem dotyczącym m.in. dzieł sztuki i odnoszącym się do ich transportu jest też Ustawa z dnia 23. lipca 2003 roku o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. Minister właściwy do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego w porozumieniu z ministrem właściwym do spraw wewnętrznych określi, w drodze rozporządzenia, wymagania, jakim powinna odpowiadać ochrona przechowywanego i przewożonego zabytku wpisanego na Listę Skarbów Dziedzictwa. Dotyczą one między innymi standardu pomieszczenia przeznaczonego do przechowywania zabytku (wysoka odporność na włamanie i wyposażenie w środki ochrony przeciwpożarowej), właściwości środków transportu służących do jego przewożenia (zwiększoną odporność na czynniki zewnętrzne, wyposażenie w systemy powiadamiania o zagrożeniach), sposób konwojowania (ochrona fizyczna). Wstępne prace nad tym rozporządzeniem toczyły się już w kwietniu 2016 roku. Planowanym czasem publikacji był IV kwartał 2016 roku, według Biuletynu Informacji Publicznej resortu „Wykazie Prac Legislacyjnych Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego” z 4. kwietnia 2017 roku projekt ten ma nadal adnotację „Wstępne Prace”.

Wzór kontraktu

Przyglądając się Ustawie o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami warto zwrócić uwagę na przepisy karne, które przewidują konsekwencje za niszczenie lub uszkadzanie zabytku, wywóz bez zezwolenia lub nieprzywiezienie zabytku w czasie, gdy zezwolenie obowiązuje. Nawet jeśli działania te są nieumyślne.

Wzór kontraktu regulującego przewóz dzieł sztuki publikuje na swej stronie Centrum Sztuki Współczesnej – Zamek Ujazdowski. Dokument powstał w 2012 roku w związku z przetargiem dotyczącym transportu prac na wystawy organizowane w ramach „Warszawskiego projektu w Kijowie 2012”. I na przykład: zleceniodawca gwarantuje sobie, że podmiot świadczący usługę dostarczy dzieła zarówno na miejsce wystawy, w terminie umożliwiającym organizację wydarzenia, jak i z powrotem. Zobowiązanie konwojowania dzieł obejmuje nadzór nad procesem pakowania, załadunku, transportu, rozładunku i rozpakowania w sposób uniemożliwiający dostęp osób postronnych do dzieł sztuki. Wspomniane czynności powinny być prowadzone przez wyspecjalizowaną kadrę osobową. Do tego dochodzi obowiązek posłużenia się specjalistycznymi skrzyniami i materiałami do pakowania dzieł. A na końcu widnieją nakazy przygotowywania dokumentacji związanej z danym transportem, w szczególności protokołu odbioru i dostarczenia dzieł sztuki, koordynacji wszystkich w/w czynności oraz ubezpieczenia przewożonych obiektów.

Kilka dzieł w jednej skrzyni

Kolejny punkt umowy dotyczy warunków konserwatorskich. Dotyczy on wymogów transportowania dzieł w izolowanych drewnianych skrzyniach i pakowania w odpowiednie materiały, takie jak bibułka, fizelina, papier, gąbki oraz styropian. Pomieszczenia, w których opakowania są przechowywane i magazynowane przed transportem muszą spełniać warunki konserwatorskie. Transport kilku dzieł w jednej skrzyni jest dopuszczalny pod warunkiem umieszczenia sztywnych przekładek pomiędzy nimi. Zabronione jest piętrowe ustawianie skrzyń.

Kabina musi być „dobrze resorowana, klimatyzowana, właściwie izolowana i szczelna, dysponująca urządzeniami do unieruchamiania skrzyń we właściwej pozycji. Pojazd musi mieć podnośnik hydrauliczny. Strona zamawiająca ma prawo być przy pakowaniu, załadunku, rozładunku i rozpakowaniu.

Ustawianie towaru

Innym źródłem, w którym można poznać wymogi lub wytyczne co do transportu dzieł sztuki jest publikacja Narodowego Instytutu Muzealnictwa i Ochrony Zbiorów (NIMOZ)[2]. I tu znów można przeczytać, że transportowi dzieła sztuki powinna towarzyszyć osoba upoważniona[3], przechowywać je należy w wydzielonym pomieszczeniu o ustabilizowanych warunkach klimatycznych i umiarkowanej cyrkulacji powietrza, zabezpieczyć przed kurzem, przemieszczaniem. Same dzieła powinny być „w dobrym stanie ustabilizowane mikrobiologicznie”, jeżeli zaś są szczególnie wrażliwe lub w złym stanie, skażone mikrobiologicznie, przeznaczone do konserwacji lub dezynfekcji, należy je zabezpieczyć poprzez odizolowanie i okrycie przynajmniej papierem przed przekazaniem do dezynfekcji.

Lista zasad zachowań podczas przewozu zaczyna się od unikania transportu tym samym środkiem lokomocji skrzyń i dzieł nieopakowanych oraz nie przewożenia dzieł w luku bagażowym, w którym znajdują się inne przedmioty i nieustawiania skrzyń piętrowo. Grafiki, rysunki i obrazy, z wyjątkiem pasteli, należy transportować pionowo, równolegle do kierunku jazdy a inne dzieła – „w pozycji właściwej dla poszczególnych typów obiektów”. Jeżeli nie są one zapakowane w skrzynię powinno się, po odpowiednim zabezpieczeniu, przymocować je do burty samochodu pasami oraz odizolować je od siebie przekładkami takimi jak koc, gąbka czy karton. Konieczne jest też umieszczenie miękkich podkładek pod pasami i klamrą naciągającą. Dzieła i skrzynie o dużych rozmiarach i masie należy załadowywać przy użyciu podnośników lub platform hydraulicznych.

Ładunek podczas postoju

Naturalnie należy ograniczyć do minimum gwałtowne ruchy, szarpnięcia oraz nagłe zatrzymania. Warto pamiętać o dostępności skrzyń w celu kontroli w czasie podróży. Unieruchomienie dzieł może nastąpić na przykład dzięki pasom czy umieszczonym na ścianach listwom do zaczepiania taśm mocujących. Podłoga powinna być wyrównana tj. mieć zniwelowane zakola. Przygotowanie do transportu obejmuje także zdobycie wiedzy o stanie dróg, który może powodować niebezpieczne wstrząsy w przypadku złej nawierzchni i niewłaściwego resorowania. Nie należy zapominać o dbałości o ładunek podczas postoju. Niewskazane są lokalizacje w pełnym słońcu oraz w pobliżu ładunków i materiałów łatwopalnych. Przy transporcie dwoma samochodami zalecane jest, by dla zwiększenia bezpieczeństwa ustawiać je tyłem do siebie.

Transport samochodowy jest preferowanym jeśli chodzi o dzieła sztuki, co oznacza szansę dla przewoźników. Jak pokazują oferty firm takich jak Art Transit, obejmujące m.in. obsługę celną w każdej procedurze (karnet ATA, import/ eksport czasowy lub stały, karnet TIR), szansę tę można wykorzystać, łącząc specjalizację z kompleksowymi usługami.

[1] Dz.U. z 2014 r., poz. 1240.

[2] „Ochrona zbiorów – ABC profilaktyki konserwatorskiej w muzeum” http://nimoz.pl/upload/wydawnictwa/Konserwacja_ABC_text-2a.pdf

[3] Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 15 maja 2008 r. w sprawie warunków, sposobu i trybu przenoszenia muzealiów”.