Towar do odbioru

Zgodnie z rozpowszechnionym poglądem pozycję odbiorcy określa konstrukcja umowy na rzecz osoby trzeciej. Poza rozważaniami obejmującymi omawiane zagadnienie pozostaje zasadniczy – z punktu widzenia odbiorcy – stosunek prawny łączący go z nadawcą. Stanowi on faktyczną podstawę, dla której zawiera się umowę przewozu, lecz pozostaje poza uregulowaniami Konwencji CMR (np. umowa sprzedaży).

List i towar

Podstawowe uprawnienie odbiorcy wynika z art. 13 ust. 1 zdanie pierwsze Konwencji CMR. Zgodnie z jego brzmieniem: „po przybyciu towaru do miejsca przewidzianego dla jego wydania, odbiorca ma prawo żądać od przewoźnika wydania za pokwitowaniem drugiego egzemplarza listu przewozowego oraz towaru”.

Wynikające z powyżej wskazanego przepisu: prawo do żądania wydania listu przewozowego oraz prawo do żądania wydania towaru, powinny zostać zrealizowane w tym samym momencie. Nie można więc żądać przekazania listu przewozowego i jednocześnie odmówić przyjęcia towaru. W sytuacji, gdy odbiorca żąda wydania listu przewozowego, jednocześnie odmawiając odebrania towaru, to zgodnie z art. 15 Konwencji CMR przewoźnik powinien skontaktować się z nadawcą celem uzyskania od niego stosownych instrukcji. Nadawca ma bowiem prawo rozporządzać towarem, bez obowiązku przedstawienia pierwszego egzemplarza listu przewozowego.

Należy pamiętać, że prawo do żądania przez odbiorcę wydania towaru działa tylko w jedną stronę. Przepis artykułu 13 ust. 1 Konwencji CMR nie stanowi podstawy do żądania skierowanego przez przewoźnika do odbiorcy aby ten, towar odebrał. Zgodnie z Konwencją CMR jest to bowiem uprawnienie odbiorcy, a nie jego obowiązek. W praktyce, obowiązek odbioru towaru wynika ze stosunku prawnego określonego umową zawartą pomiędzy nadawcą a odbiorcą, który jest źródłem ewentualnie dochodzonego, w tym zakresie roszczenia odszkodowawczego.

W tym miejscu należy pokreślić, że zakaz wydania listu przewozowego bez towaru nie oznacza, że odbiorca nie może się z nim zapoznać. Byłoby to zaprzeczeniem podstawowej dla listu przewozowego funkcji informacyjnej. Odbiorca po porównaniu dostarczonego towaru z treścią listu przewozowego może odmówić odbioru towaru, jednakże dopiero po zwrocie dokumentu.

Miejsce przeznaczenia

Momentem, od którego odbiorca może się skutecznie domagać wydania towaru i listu przewozowego jest co do zasady „przybycie towaru do miejsca jego przeznaczenia”. Miejscem przeznaczenia jest adres wskazany w liście przewozowym. Przedwczesne żądanie odbiorcy do wydania towaru nie pozbawia nadawcy prawa do rozporządzania towarem.

Konwencja CMR wskazuje również wcześniejszy, w stosunku do określonego w art. 13 ust. 1 Konwencji CMR moment, od którego odbiorcy przysługuje prawo rozporządzania towarem. Omawiane uprawnienie odbiorcy aktualizuje się bowiem poprzez wydanie mu przez nadawcę drugiego egzemplarza listu przewozowego lub na skutek poczynienia przez nadawcę w treści listu przewozowego wzmianki o prawie odbiorcy do rozporządzania towarem. Zgodnie z art. 12 ust. 2 i 3 Konwencji CMR: „2. Prawo do rozporządzania towarem przez nadawcę wygasa z chwilą, kiedy drugi egzemplarz listu przewozowego został wydany odbiorcy; 3. Prawo do rozporządzenia towarem należy do odbiorcy już od chwili wystawienia listu przewozowego, jeśli nadawca uczynił o tym wzmiankę w liście przewozowym”.

Przez rozporządzanie towarem, zgodnie z ust. 1 art. 12 Konwencji CMR rozumiemy w szczególności: żądanie od przewoźnika wstrzymania przewozu, zmianę miejsca przewidzianego dla wydania towaru oraz wydanie towaru innemu odbiorcy niż wskazany w liście przewozowym. Określenie „w szczególności” oznacza, że jest to wyliczenie jedynie przykładowe. Uprawnienie do rozporządzania towarem może dotyczyć również innych elementów wykonania przewozu, np. w zakresie terminu. Prawo do rozporządzania towarem nie oznacza jednak prawa do odstąpienia od umowy, które przysługuje wyłącznie nadawcy.

Momentem, od którego odbiorca może się skutecznie domagać wydania towaru i listu przewozowego jest co do zasady „przybycie towaru do miejsca jego przeznaczenia”. Miejscem przeznaczenia jest adres wskazany w liście przewozowym

Ograniczenia i uprawnienia odszkodowawcze

Ograniczenia prawa rozporządzania towarem zostały wskazane w ust. 5 art. 12 Konwencji CMR i znajdują zastosowanie także do odbiorcy. Zgodnie z ww. przepisem: odbiorca powinien przedstawić pierwszy egzemplarz listu przewozowego, do którego powinny być wpisane nowe instrukcje wydane przewoźnikowi oraz powinien wynagrodzić przewoźnikowi wszelkie koszty i szkody, jakie pociąga za sobą wykonanie tych instrukcji; wykonanie tego prawa powinno być możliwe w chwili, kiedy instrukcje dotrą do osoby, która powinna je wykonać, i nie powinno przeszkadzać normalnej eksploatacji przedsiębiorstwa przewoźnika ani przynosić szkody nadawcom lub odbiorcom innych przesyłek; instrukcje nie mogą nigdy powodować podziału przesyłek.

W związku z prawem rozporządzenia towarem pozostaje kolejna grupa uprawnień odbiorcy, mająca na celu ochronę jego interesów, a mianowicie uprawnienia odszkodowawcze. Przepis artykułu 13 ust. 1 zdanie drugie Konwencji CMR, wskazuje, że: „Jeżeli stwierdzono zaginięcie towaru lub jeżeli towar nie przybył po upływie terminu przewidzianego w art. 19 Konwencji CMR, odbiorca może w imieniu własnym dochodzić wobec przewoźnika praw wynikających z umowy przewozu”.

Należy podkreślić, że zakres roszczeń odszkodowawczych przysługujących odbiorcy jest znacznie szerszy niżby to wynikało z samego brzmienia przepisu, wskazującego jedynie na przypadek utraty przesyłki. Zgodnie z treścią przepisu art. 12 ust. 2 i 3 Konwencji CMR poprzez wydanie odbiorcy drugiego egzemplarza listu przewozowego lub uczynienie wzmianki w liście przewozowym na odbiorcę przechodzi prawo rozporządzania towarem. W konsekwencji odbiorcy przysługuje legitymacja, w zakresie dochodzenia roszczeń odszkodowawczych, która pozwala to prawo zrealizować, czyli np. w sytuacji utraty, uszkodzenia lub zaginięcia towaru – uzyskać od przewoźnika odszkodowanie pozwalające tą stratę zrekompensować.

Art. 13 ust. 1 zd. drugie znajduje zastosowanie w sytuacji, gdy odbiorca nie ma jeszcze formalnie prawa rozporządzania towarem, tzn. gdy nie dotarł on jeszcze do miejsca przeznaczenia lub gdy prawo to nie zostało przekazane przez nadawcę poprzez przekazanie drugiego egzemplarza listu przewozowego, albo nie uczyniono w nim stosownej wzmianki (na podstawie art. 12 ust. 2 i 3 Konwencji CMR). Wymieniony przepis umożliwia dochodzenie roszczeń odszkodowawczych w razie, gdy towar zaginął lub w sytuacji opóźnienia w terminie dostawy. Na mocy powyższej regulacji następuje więc przesunięcie momentu, od którego odbiorca może dochodzić roszczeń.

Wydaje się, że uprawnienia odszkodowawcze odbiorcy powinny być wykonywane dopiero po przedstawieniu przez niego drugiego egzemplarza listu przewozowego. Takie podejście zapobiega sytuacji, w której – w stosunku do przewoźnika z roszczeniem odszkodowawczym – jednocześnie wystąpiliby zarówno nadawca, jak i odbiorca.

Zapłata należności

Podstawowym obowiązkiem odbiorcy jest zgodnie z art. 13 ust. 2 Konwencji CMR, zapłata kwoty należności wynikających z listu przewozowego. Obowiązek ten aktualizuje się w sytuacji, gdy odbiorca skorzystał z uprawnienia przysługującego mu na podstawie art. 13 ust. 1 Konwencji CMR. Przepis wskazuje więc, że od chwili gdy odbiorca zacznie w praktyce, np. dochodzić od przewoźnika odszkodowania z tytułu częściowej utraty towaru, to przewoźnikowi wobec odbiorcy przysługuje roszczenie o zapłatę kwoty wynikającej z listu przewozowego.

Odpowiedzialność odbiorcy obejmuje nie tylko przewoźne, ale także wszystkie opłaty dodatkowe, pod warunkiem, że zostały one wskazane w treści listu przewozowego. Przykładowo mogą to być opłaty związane z przeładunkiem, koniecznością przepakowania towaru, wykonaniem szczególnych instrukcji nadawcy itp. Przewoźnik na mocy tego uregulowania nie może od odbiorcy dochodzić należności, których dochodzi się tylko od nadawcy, gdyż na odbiorcę nie przechodzą prawa i obowiązki, których nie ujawniono w liście przewozowym. Przykładowo można tu wskazać odpowiedzialność nadawcy za wszelkie koszty i szkody, jakie poniósł przewoźnik na skutek nieścisłości lub niedostateczności danych zawartych w liście przewozowym (art. 7 ust. 1 Konwencji CMR).

Podobnie będzie w przypadku odpowiedzialności za szkody wyrządzone osobom, wyposażeniu lub innym towarom, jak również za koszty, których przyczyną byłoby wadliwe opakowanie towaru (art. 10 Konwencji CMR) lub powierzenia przewoźnikowi towarów niebezpiecznych bez opisania, jakie niebezpieczeństwo przedstawiają i wskazania w razie potrzeby, jakie środki ostrożności należy podjąć, czego konsekwencją były szkody wyrządzone przewoźnikowi przez te towary (art. 22 ust. 1 Konwencji CMR).

A gdy jest spór…

W razie zaistnienia sporu pomiędzy przewoźnikiem a odbiorcą na tle roszczenia odszkodowawczego wynikającego z art. 13 ust. 1 zdanie pierwsze Konwencji CMR, przewoźnik jest obowiązany dostarczyć towar tylko wówczas, gdy odbiorca udzieli mu zabezpieczenia. Konwencja CMR nie wskazuje żadnego dopuszczalnego sposobu zabezpieczenia. „Należy przyjąć, że obowiązek wydania towaru spoczywa na przewoźniku dopiero w sytuacji, gdy zabezpieczenie dokonane zostało w sposób pozwalający na realną możliwość zaspokojenia roszczeń w przyszłości.” Ocena, czy zaproponowana przez odbiorcę forma zabezpieczenia jest wystarczająca należy do przewoźnika.

Podsumowując, Konwencja CMR zawiera szereg regulacji określających prawa i obowiązki odbiorcy. Można tu wskazać: prawo do wydania towaru i listu przewozowego oraz prawo do rozporządzania towarem. Z ww. prawem skorelowana jest możliwość jego realizacji poprzez dochodzenie roszczeń odszkodowawczych. Interes przewoźnika chroni natomiast obowiązek odbiorcy do zapłaty należności wynikających z listu przewozowego oraz możliwość zabezpieczenia jego roszczeń.

Biorąc powyższe pod uwagę, można stwierdzić, że pomimo faktu, iż odbiorca nie jest stroną umowy międzynarodowego przewozu towarów, to Konwencja CMR należycie zabezpiecza jego interesy przy wykonaniu umowy międzynarodowego przewozu towarów.

Radosław Bul