Uczące się regiony

Dotychczasowe formy współpracy – samorządy gospodarcze, spółdzielnie czy cechy w Polsce – straciły już dawno na znaczeniu i stały się nieefektywne. Stając się od 2004 roku członkiem UE uzyskaliśmy dostęp do środków pomocowych, które są narzędziem realizacji polityk unijnych i umożliwiają m.in. finansowanie projektów budowy powiązań kooperacyjnych pomiędzy przedsiębiorstwami, jednostkami naukowymi i administracją.

Powiązania kooperacyjne były, są i będą potrzebne, aby wypełnić lukę, która sprawia, iż polskie małe i średnie przedsiębiorstwa przegrywają konkurencję na rynku europejskim ze swoimi odpowiednikami z innych krajów.

Problem jest niemały, ponieważ według danych Ministerstwa Gospodarki i Pracy sektor małych i średnich przedsiębiorstw stanowi 99,8 proc. wszystkich zarejestrowanych podmiotów, z czego 96,4 proc. to przedsiębiorstwa mikro, 2,6 proc. to przedsiębiorstwa małe, a 0,8 proc. przedsiębiorstwa średnie. Sektor MSP generuje 50 proc. PKB oraz tworzy miejsca pracy dla 60 proc. czynnych zawodowo Polaków. Śmiało można więc wywnioskować, że konkurencyjność Polski jest w dużym stopniu uzależniona od wydajności i efektywności małych i średnich przedsiębiorstw.

Narodziny

Podstawowymi czynnikami wpływającymi na poziom współczesnej konkurencyjności są: innowacyjność, przedsiębiorczość, zdobywanie wiedzy i permanentne uczenie się

Miejscami, w których skupia się wytwarzanie i pozyskiwanie wiedzy oraz umiejętności, stają się „regiony uczące się” skupiające tych, którzy potrafią tworzyć warunki do innowacji i porzucić modele z przeszłości. Siłą napędową regionalnych systemów innowacji są parki nauki i klastry.

Klastry działąjące na styku polityk: innowacyjnej, regionalnej i przemysłowej zostały uznane za element budowy gospodarki opartej na wiedzy, gdyż oferują nowy – oddolny – sposób myślenia o organizacji procesów gospodarczych.

Jednym z pierwszych ekonomistów, który w 1990 r. zauważył korzyści płynące z regionalnej współpracy nawiązywanej pomiędzy przedsiębiorstwami usytuowanymi w bliskim sąsiedztwie, jest Michel Porter, amerykański uczony, obecnie kierownik Instytutu Strategii i Konkurencji na Harvard Business School. Dziś klastry i sieci współpracy są w Unii Europejskiej uznanymi instrumentami prowadzenia polityki rozwoju zarówno na poziomie państw, jak i regionów.

Jednym z najstarszych i najsłynniejszych klastrów na świecie jest Dolina Krzemowa (Silicon Valley), która powstała w latach 50. XX-wieku, w północnej części stanu Kalifornia. Powstawanie pierwszych klastrów było spontaniczne, czego nie można powiedzieć o kolejnych. Zaczątkiem Doliny Krzemowej było powstanie uniwersytetu, wokół którego zaczęły się skupiać przedsiębiorstwa pracujące nad zaawansowanymi technologiami przemysłowymi. Pierwszym dużym odbiorcą produkowanych tam półprzewodników była Armia Stanów Zjednoczonych. Od tego momentu rozwój Doliny Krzemowej postępował w zawrotnym tempie, czego efektem było wykształcenie się swoistej „kolebki gigantów” światowego przemysłu. Do firm, które swoje pierwsze kroki stawiały właśnie w Dolinie Krzemowej, należą: Hewlett-Packard, Intel, Apple Computer, Oracle Corporation oraz Google.

Definicja

Według definicji Komisji Europejska przyjętej w dokumencie „Wspólnotowe zasady ramowe dotyczące pomocy państwa na działalność badawczą, rozwojową i innowacyjną” (2006/C 323/01) – klastry oznaczają skupiska niezależnych przedsiębiorstw – nowo powstałych firm innowacyjnych, małych, średnich i dużych przedsiębiorstw oraz organizacji badawczych – działających w określonym sektorze i regionie oraz mających na celu stymulowanie działalności innowacyjnej przez promowanie intensywnych kontaktów, współdzielenie zaplecza technicznego oraz wymianę wiedzy i doświadczeń oraz poprzez skuteczne przyczynianie się do transferu technologii, tworzenia sieci powiązań oraz rozpowszechniania informacji wśród przedsiębiorstw wchodzących w skład danego klastra.

Z kolei według OECD (Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju) klaster to lokalne skupisko powiązanych horyzontalnie lub wertykalnie form działających w pokrewnych sektorach wraz z innymi instytucjami wobec nich komplementarnymi bądź też są to międzybranżowe sieci, składające się z niezależnych firm, specjalizujących się w określonym ogniwie czy bazie wiedzy w łańcuchu wartości.

Istotę klastrów stanowią konkurencyjność, koncentracja przestrzenna oraz interakcyjność powiązań między uczestnikami klastra

Niezależnie od różnych ujęć w definiowaniu klastrów, zawsze można wskazać na trzy zasadnicze elementy, konstruujące ideę i istotę klastrów, a są nimi konkurencyjność, koncentracja przestrzenna oraz interakcyjność powiązań między uczestnikami klastra.

Potencjalny model klastra określają takie elementy, jak przedmiot i cel działania (produkcja określonych wyrobów, szeroko pojęte usługi), obszar tego działania (lokalizacja i rodzaj rynku), rodzaj podmiotów wchodzących w skład klastra (firmy produkcyjne, usługowe, jednostki badawcze, uczelnie, jednostki samorządu terytorialnego (w Polsce inicjatywy klastrowe najczęściej podejmowane są przez stowarzyszenia, dopiero w dalszej kolejności można wskazać uczelnie, parki technologiczne czy spółki handlowe), sposób organizacji (klaster może mieć luźną formę bądź też stanowić organizację ukształtowaną hierarchicznie) oraz forma prawna (samodzielne organizacje, konsorcja, spółka prawa handlowego).

Przy rozróżnianiu modeli klastrów należy uwzględnić charakterystykę firm i innych jednostek wchodzących w skład klastra. W polskich warunkach, jak wynika z ekspertyzy opracowanej przez Alicję Sosnowską i Stanisława Łobejko „Efektywny model funkcjonowania klastrów w skali kraju i regionu” z 2007, mogą być tworzone takie rodzaje klastrów jak klaster regionalny, innowacyjny oraz innowacyjny high-tech o powiązaniach sieciowych. Klastry te różnią się genezą, okresem działania, przedmiotem działania, rodzajem powiązań pomiędzy firmami oraz stopniem zaangażowania w proces innowacyjny.

Rozwój

W całej Unii Europejskiej zapanowała swoista moda na kooperację, czego efektem jest zawiązanie się w ostatnich kilku latach wielu sieci współpracy i klastrów. W naszym kraju promotorem idei kooperacji jest przede wszystkim administracja i instytucje otoczenia biznesu. Zainicjowanie takiej współpracy początkowo wymaga wiele wysiłku i energii.

Firmy dopiero, gdy jasno dostrzegają korzyści, przystępują do kooperacji, wykorzystując różne instrumenty organizacyjne, m.in.: grupy kapitałowe, holdingi, spółdzielnie, fuzje, konsorcja, klastry i sieci. Każda z tych form współpracy jest potrzebna, aby gospodarka rozwijała się w sposób prawidłowy. Trudno przewidzieć, jaka będzie przyszłość inicjatyw klastrowych w Polsce.

Należy mieć nadzieję, że poprzez upowszechnianie dobrych praktyk i wiedzy staną się one powielanym standardem. Rozwój sieci kooperacyjnych w Polsce zależy przede wszystkim od woli przedsiębiorstw oraz kwalifikacji koordynatorów wywodzących się z instytucji okołobiznesowych i administracji.

Globalna gospodarka obecnie zaczyna odchodzić od tradycyjnego pojmowania klastrów

Co ciekawe, globalna gospodarka obecnie zaczyna odchodzić od tradycyjnego pojmowania klastrów. Informatyzacja świata i przenoszenie różnych sfer aktywności gospodarczej do Internetu zmieniły pojęcie odległości – nie mierzymy jej już w kilometrach, lecz w megabitach (im więcej, tym szybciej, czyli bliżej). Aktualność traci też część definicji Portera, wskazująca na firmy „działające w pokrewnych sektorach”.

Podejście do sposobu organizacji klastrów zaczyna odzwierciedlać kreowaną już dawno w środowisku gospodarczym strategię koncentracji na potrzebach klienta. Hiszpania jest przykładem kraju, w którym eksperymentuje się z nowym modelem klastra, gdzie przynależność do tego samego sektora nie jest już najważniejsza. Nowym kryterium staje się zaspokajanie potrzeb ściśle określonej grupy klientów, powstają więc klastry o nazwach: dziecko, kobieta.

Ta zmiana w myśleniu o klastrach może być dobrą metodą na przełamanie występującej w Polsce nieufności pomiędzy przedsiębiorstwami, łatwiej bowiem zaufać poddostawcy albo zamawiającemu niż bezpośredniemu konkurentowi.

Klastry w Polsce

Najważniejsze czynniki rozwoju klastra to czynniki polityczne i finansowe. W Polsce bardzo często jako bariery rozwoju klastrów wskazywane są aspekty finansowe. Dostęp do środków, w tym unijnych, w znaczący sposób przyczynia się w kraju do rozwoju klastrów.

W Polsce klastry wysokich technologii (high-tech) występują w przemyśle farmaceutyczno-kosmetycznym na terenie Warszawy i Łodzi. Większość klastrów reprezentuje jednak tradycyjne branże, gdzie wykorzystanie powiązań pomiędzy nauką a przemysłem jest śladowe albo nie występuje wcale. Najwięcej cech charakterystycznych dla klastrów wykazała branża spożywcza w regionach: warmińsko-mazurskim i wielkopolskim, a także przemysł meblarski w wielkopolskim i tekstylny na Śląsku.

Do najbardziej znanych klastrów w Polsce należą: Dolina Lotnicza w Rzeszowie (przemysł dla lotnictwa), Plastikowa Dolina – Tarnowski Klaster Przemysłowy (tworzywa sztuczne) czy Dolina Ekologicznej Żywności – Lubelski Klaster Spożywczy.

Klaster Dolina Lotnicza został założony przez przedsiębiorców z regionu, którzy w 2003 roku powołali do życia Stowarzyszenie Grupy Przedsiębiorców Przemysłu Lotniczego Dolina Lotnicza. Klaster rozwija się w bardzo szybkim tempie, ponieważ przez około dwa lata zdołał potroić liczbę członków (przedsiębiorstwa lub instytucje związane z przemysłem lotniczym).

Największą barierą rozwoju klastrów w Polsce pozostaje brak środków finansowych

Obecnie liczy 72 członków z regionu, a w ciągu najbliższych kilku lat liczba ta ma wzrosnąć do 100 podmiotów. Dolina Lotnicza funkcjonuje w oparciu o rozbudowane zaplecze naukowo-badawcze, bowiem na terenie klastra mieści się Politechnika Rzeszowska z rozwiniętym Wydziałem Budowy Maszyn i Lotnictwa. Do jej podstawowych zadań należy m.in. budowanie łańcucha dostawców przemysłu lotniczego, współpraca w zakresie badań nad nowymi rozwiązaniami technologicznymi, wspieranie lokalnych przedsiębiorców, promocja polskiego przemysłu lotniczego. Nadrzędnym celem Doliny Lotniczej jest stworzenie w Polsce południowo-wschodniej konkurencyjnego regionu, który zaopatrywałby międzynarodowe rynki w szeroki wachlarz produktów i usług dotyczących lotnictwa.

W kraju funkcjonuje obecnie 57 klastrów i 73 inicjatywy klastrowe, najwięcej z nich, aż 6/15, znajduje się w województwie lubelskim.

W związku z rosnącym znaczeniem sektora wysokich technologii zaczęły w Polsce powstawać nowe struktury gospodarcze – klastry, które w najwyższym stopniu wykorzystują wiedzę i transfer informacji do tworzenia silnej przewagi konkurencyjnej w regionie. Do pozostałych struktur gospodarczych należą: Specjalne Strefy Ekonomiczne (SSE), Parki Przemysłowe (PP), Parki Technologiczne (PT) oraz Inkubatory Technologii (IT).

Największą barierą rozwoju klastrów w Polsce pozostaje jednak brak środków finansowych i zbyt niski budżet na podjęcie inicjatywy klastrowej. Kolejną przeszkodą jest niezrozumienie idei powstawania inicjatywy typu klaster.

Ponadto badania „Efektywny model funkcjonowania klastrów w skali kraju i regionu” z 2007 A. Sosnowskiej i S. Łobejko wskazują na takie bariery, jak: spowodowana brakiem czasu niechęć przedsiębiorców do udziału w działaniach im proponowanych, brak projektów do komercjalizacji czy zła sytuacja gospodarcza w regionie, marazm i zastój, brak partnerskiej i biznesowo zorientowanej współpracy ze środowiskiem naukowym, problemy we współpracy z regionalnymi instytucjami wsparcia biznesu, ciasne ramy i ograniczenia narzucone w projektach współfinansowanych ze środków Unii Europejskiej.