Wdrożenie Elektronicznego Systemu Poboru Opłat w Polsce

Kwestia pobierania opłat za przejazd została w UE uregulowana dyrektywą 1999/62/WE w sprawie pobierania opłat za użytkowanie niektórych typów infrastruktury przez pojazdy ciężarowe, którą znowelizowała dyrektywa 2006/38/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 17 maja 2006 r.

Prawo unijne

Dyrektywa ma zastosowanie m.in. do opłat za przejazd (opłata typu myto) oraz opłat za korzystanie z infrastruktury (oplata ryczałtowa) jakimi obłożone są pojazdy, zdefiniowane w art. 2. W świetle dyrektywy „pojazd” oznacza pojazd silnikowy lub zespół pojazdów, który jest wyłącznie przeznaczony lub wyłącznie używany do przewozu drogowego towarów o dopuszczalnej masie całkowitej powyżej 3,5 ton. Od 2012 r. wszystkie państwa zobowiązane są wprowadzić opłaty dla pojazdów powyżej 3,5 tony na sieci TEN-T.

Państwo Członkowskie może do 2012 r. podjąć decyzję o utrzymaniu lub wprowadzeniu opłat za przejazd lub korzystanie z infrastruktury w odniesieniu do pojazdów o dopuszczalnej masie całkowitej nie mniejszej niż 12 ton. Jeżeli Państwo Członkowskie podejmie decyzję o stosowaniu opłat za przejazd lub korzystanie z infrastruktury w odniesieniu do pojazdów poniżej tego limitu masy, zastosowanie mają przepisy niniejszej dyrektywy.

Jeżeli Państwo Członkowskie podejmie decyzję o utrzymaniu lub wprowadzeniu opłaty za przejazd lub korzystanie z infrastruktury jedynie na niektórych odcinkach transeuropejskiej sieci drogowej, zwolnienie z obowiązku pobierania opłat na innych odcinkach może nastąpić ze względów takich, jak: izolacja, niski poziom natężenia ruchu,  niski poziom zanieczyszczenia lub jeżeli ma to podstawowe znaczenie przy wprowadzaniu nowego systemu pobierania opłat za przejazd.

Opłaty za przejazd lub opłaty za korzystanie z infrastruktury mają zastosowanie do wszystkich pojazdów od 2012 r. Ponadto należy zauważyć, iż państwo członkowskie może odstąpić od stosowania w/w wymogu jeżeli uzna, że objęcie opłatami za przejazd pojazdów poniżej 12 ton: spowodowałoby znaczące utrudnienia w ruchu lub miałoby znaczny szkodliwy wpływ na środowisko, poziom hałasu lub zdrowie bądź wywoływałoby znaczne zatory w ruchu drogowym, albo pociągałoby za sobą koszty administracyjne, które byłyby większe niż 30% osiąganych dodatkowych wpływów.

Ustawodawstwo krajowe

Dyrektywa 2006/38/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 17 maja 2006 r. zmieniająca dyrektywę 1999/62/WE w sprawie pobierania opłat za użytkowanie niektórych typów infrastruktury przez pojazdy ciężarowe została wdrożona do polskiego porządku prawnego poprzez ustawę z dnia 7 listopada 2008 r. o zmianie ustawy o drogach publicznych oraz niektórych innych ustaw. Ustawa weszła w życie z dniem 24 grudnia 2008 r. i wprowadziła szereg zmian związanych z systemem opłat za korzystanie z dróg publicznych w Polsce.

Od dnia 1 lipca 2011 r. stosowany będzie nowo dodany przepis ustawy o drogach publicznych – zgodnie, z którym korzystający z dróg publicznych są obowiązani do ponoszenia opłat m.in. za przejazdy po drogach krajowych pojazdów samochodowych, za które uważa się także zespół pojazdów składający się z pojazdu samochodowego oraz przyczepy lub naczepy o dopuszczalnej masie całkowitej powyżej 3,5 tony, w tym autobusów. Opłata ta zwana jest “opłatą elektroniczną” i będzie pobierana za przejazd drogami krajowymi lub ich odcinkami.

Od 1 lipca 2011r. system ryczałtowych opłat zostanie zastąpiony elektronicznym systemem poboru opłat. Opłatami elektronicznymi zostaną objęte pojazdy samochodowe i zespoły pojazdów o dopuszczalnej masie całkowitej powyżej 3,5 ton oraz autobusy (niezależnie od ich dopuszczalnej masy całkowitej). Natomiast pojazdy o masie do 3,5 tony będą ponosiły w dalszym ciągu opłaty pobierane bezpośrednio na bramkach za przejazd odcinkami autostrad określonymi jako płatne. Zgodnie z ustawą z dnia 27 października 1994 r. o autostradach płatnych oraz o Krajowym Funduszu, za przejazd autostradą pobierane są opłaty. Wyjątkiem od tej zasady są sytuacje, w których autostrada nie została przystosowana do poboru opłat. Reasumując jeśli chodzi o system poboru opłat należy wskazać, iż zgodnie z obowiązującymi przepisami prawa pobór opłat w Polsce obejmuje: opłaty tzw. winietowe, które z dniem 1 lipca 2011 r. zostaną zastąpione opłatą elektroniczną oraz opłaty pobierane bezpośrednio na bramkach od wszystkich pojazdów samochodowych za przejazd płatnymi odcinkami autostrad, z tym, że w odniesieniu do samochodów ciężarowych jedynie na odcinkach, które nie zostaną objęte opłatą elektroniczną.

W zakresie opłaty elektronicznej, w przepisach wykonawczych do ustawy określone zostaną m.in.: wykaz dróg lub ich odcinków, na których pobiera się opłatę elektroniczną, a także metoda obliczania maksymalnej stawki opłaty elektronicznej, jak również wysokości stawek opłaty elektronicznej.

Elektroniczny system poboru opłat

Idea wprowadzenia ETC jest zalecana przez Komisję Europejską i zgodna z kierunkami zmian w systemach poboru opłat stosowanych w innych krajach europejskich. Wynikała także z konieczności likwidacji przejściowego rozwiązania związanego z podwójnością opłat, tj. likwidacją zakwestionowanego przez Komisję Europejską sytemu opłat, w którym samochody ciężarowe uiszczały dwie niezależne opłaty za przejazd po tym samym odcinku drogi, czyli opłatę winietową i jednocześnie opłatę za przejazd autostradą. Wiąże się to także ze zniesieniem przymusu wypłat, tzw. rekompensat dla Koncesjonariuszy. Wprowadzenie rekompensat nastąpiło we wrześniu 2005 r. i było w zamierzeniu rozwiązaniem tymczasowym. Przyjęcie takiego rozwiązania Polska deklarowała w listopadzie 2004 r. w trakcie rozmów z przedstawicielami Komisji Europejskiej.

Rząd opracował projekt rozporządzenia w sprawie wykazu dróg lub ich odcinków, na których pobiera się opłatę elektroniczną. Projekt został poddany procedurze konsultacji i skierowany pod obrady Komitetu Stałego rady Ministrów. Przyjęta w rozporządzeniu koncepcja zakłada, że w pierwszej kolejności systemem opłaty elektronicznej zostaną objęte drogi krajowe o najwyższej klasie technicznej, czyli autostrady, drogi ekspresowe i pozostałe drogi krajowe o najwyższym standardzie.

Projekt rozporządzenia przewiduje w pierwszym okresie (od lipca 2011 roku) objęcie opłatami ok. 630 km autostrad, ok. 570 km dróg ekspresowych oraz ok. 400 km dróg krajowych zarządzanych przez Generalnego Dyrektora Dróg Krajowych i Autostrad. Pierwsza rozbudowa systemu planowana jest na styczeń 2012 roku. Kolejna ma się zacząć wraz z 1 stycznia 2013 roku. W sumie do systemu włączone zostanie dalsze ok. 1800 km autostrad i dróg ekspresowych i pozostałych dróg krajowych. Trzecia rozbudowa systemu planowana jest na styczeń 2014 roku: do systemu włączone zostanie dalsze ok. 600 km dróg ekspresowych. Planuje się, że w roku 2014 system obejmował będzie ok. 4000 km dróg krajowych. Docelowo opłatami elektronicznymi zostaną objęte wszystkie odcinki autostrad, dróg ekspresowych, dwujezdniowych dróg krajowych, które nie będą przebudowywane oraz wybrane odcinki dróg krajowych.

Rozporządzenie to nie spowoduje zwiększenia sieci dróg, na których pobiera się opłatę, gdyż już obecnie obowiązkiem uiszczania opłat za przejazd objęta jest cała sieć dróg krajowych.

Systemem Elektronicznego Poboru Opłat (ETC) objęte będą pojazdy ciężarowe o dopuszczalnej masie całkowitej powyżej 3,5 t. oraz autobusy (niezależnie od ich masy całkowitej) na odcinkach dróg krajowych budowanych i zarządzanych przez GDDKiA. Na odcinkach koncesyjnych autostrad płatnych pojazdy ciężarowe powyżej 3,5 tony oraz autobusy będą ponosiły opłaty w wysokości stosowanej przez spółki koncesyjne na poszczególnych odcinkach.

Stawki opłat

W odrębnym rozporządzeniu Rady Ministrów w sprawie wysokości stawek opłaty elektronicznej ustalona zostanie wysokość stawek opłaty elektronicznej dla pojazdów ciężarowych o dopuszczalnej masie całkowitej powyżej 3,5 tony oraz autobusów, która zgodnie z ustawą o drogach publicznych nie może być wyższa niż 2 zł i nie może przekroczyć maksymalnej stawki opłaty elektronicznej.

Obecnie trwają prace nad obliczeniem stawek maksymalnych opłaty elektronicznej, które są konieczne przed ustaleniem stawek stosowanych. Maksymalna stawka opłaty elektronicznej obliczana jest z uwzględnieniem wszelkich kosztów związanych z budową i eksploatacją sieci objętej opłatami łącznie z kosztami budowy i eksploatacji systemu poboru opłat.

Aby można było wyliczyć maksymalną stawkę opłaty elektronicznej niezbędne jest w pierwszej kolejności określenie sieci dróg objętej opłatami, bowiem koszty tych właśnie dróg bądź ich odcinków, są przyjmowane do obliczeń stawki maksymalnej. Zatem, dopiero określenie poziomu stawek maksymalnych stwarza możliwość określenia podstawy do ustalenia wysokości stawek opłaty elektronicznej, które będą faktycznie pobierane za przejazd niektórymi drogami krajowymi. Prace nad przedmiotowymi rozporządzeniami zostaną sfinalizowane w czwartym kwartale br. Strona rządowa podtrzymuje natomiast deklaracje prezentowane podczas prac legislacyjnych dotyczących ustawy o zmianie ustawy o drogach publicznych zgodnie z którymi średnia stawka za przejazd nie powinna przekroczyć 0,46 gr/km. dla pojazdów ciężarowych o dmc pow. 12 t.

Z uwagi na fakt, iż wdrożenie systemu opłaty elektronicznej wiązać się będzie z wprowadzeniem zasady, że stawka opłaty będzie odzwierciedlać faktyczny koszt zużycia drogi przez użytkownika, wymusi to zracjonalizowanie kosztów przez wszystkie podmioty, które korzystają z dróg publicznych, wykorzystujące pojazdy o dmc powyżej 3,5 t. Ponadto należy oczekiwać, że nastąpi zwiększenie racjonalności w strukturze przewozów, tj. zmniejszenie udziału pustych przejazdów dalekobieżnych oraz przeniesienie części przewozów towarowych i osobowych na alternatywne środki transportu (w szczególności transport kolejowy).

 Drogi alternatywne

System opłaty elektronicznej może być sukcesywnie rozszerzany na drogi alternatywne tak, aby nie dopuścić do ucieczki ruchu na drogi pozostające poza systemem, co w konsekwencji mogłoby doprowadzić do zwiększenia kosztu eksploatacji, w tym utrzymania dróg alternatywnych.

Łącznie z wdrożeniem systemu elektronicznego poboru opłat wprowadzony zostanie program zabezpieczający niepłatne drogi alternatywne przed przenoszeniem się ruchu, w tym ruchu ciężkiego, na inne drogi niepłatne. System ten będzie obejmował zagadnienia prawne, administracyjne, inżynieryjne oraz kontrolne. Zostaną także wykorzystane istniejące ograniczenia wynikające z przepisów o ruchu drogowym dotyczące  poruszania się pojazdów ciężkich drogami lokalnymi. Ponadto należy zauważyć, iż przejazdy w ruchu międzyregionalnym i krajowym z ominięciem autostrad będą nieuzasadnione ekonomicznie (potencjalne oszczędności na opłatach nie będą równoważyły strat na czasie przejazdu). Ewentualny odpływ ruchu na drogi alternatywne może być dodatkowo zmniejszony objęciem elektronicznym poborem opłat dróg ekspresowych oraz wybranych dróg krajowych równoległych.

Przychody

Przewiduje się, że objęcie systemem opłaty elektronicznej zarówno autostrad, dróg ekspresowych oraz dróg krajowych generować będzie wyższe przychody w porównaniu z przychodami, jakie byłyby generowane w systemie winietowym. Na wysokość przychodów z opłat pobieranych w systemie elektronicznym wpływ będzie miał wzrost ruchu oraz stopniowy wzrost długości sieci dróg objętych tym systemem.

Zamiar wprowadzenia opłaty elektronicznej w Polsce został poprzedzony wykonaniem szczegółowej analizy (m.in. studium wykonalności projektu). Przedmiotem analizy były między innymi, aspekty związane z konsekwencjami wprowadzenia opłat elektronicznych na wybranej sieci dróg w Polsce (koszty i korzyści społeczno-ekonomiczne, koszty zużycia dróg alternatywnych). Analizy te wykazały, że w każdym przypadku wpływy z elektronicznego systemu poboru opłat będą przewyższały koszty jego wdrożenia, utrzymania oraz eksploatacji.